Жаңа дәрі-дәрмек жасау бұрын ұзақ әрі күрделі үдеріс саналып келсе, бүгінде бұл жолға жасанды интеллект араласып, ғылыми әлемге жаңа серпін беруде. Қазіргі таңда ЖИ медицинаның ең ауқымды мәселелерінің бірі — дәрі әзірлеу процесін жылдамдатуға, арзандатуға және тиімдірек етуге нақты үлес қоса бастады.
Дәрі шығару неге қиын?
Жаңа дәрі жасап шығару — өте ұзақ әрі шығынды процесс. Әдетте бұл жұмыс:
- 10-15 жыл уақыт алады;
- 2-3 миллиард доллар көлемінде қаржыны қажет етеді;
- Алғашқы зерттелетін 10 000 молекуланың тек 1-2-уі ғана нарыққа дәрі ретінде жетеді.
Ғалымдар алдымен тиімді молекуланы іздейді, зертханалық сынақтар, жануарларға тәжірибелер, кейін бірнеше кезеңдік клиникалық сынақтардан өткізіледі. Бұл жолда көптеген препараттар — тиімділігі аз немесе адам денсаулығына зиянды болғандықтан, жол-жөнекей жойылады.
ЖИ бұл үдеріске қалай көмектесе алады?
Жасанды интеллект бұл күрделі тізбекті бірнеше бағытта жеңілдетіп, нақтылай түседі:
- Молекуланы болжау және жобалау
Жасанды интеллект миллиардтаған химиялық қосылыстарды сандық модельдеу арқылы тиімді молекулаларды іріктей алады. Бұл – ұзақ зеттеуді қажет ететін еңбекті және уақытты үнемдейтін қадам.
- Фармакологиялық әсерді болжау
Жасанды интеллект жаңа молекуланың адам ағзасында қандай биологиялық жолдарға әсер ететінін модельдей алады.
- Дәріні қайта қолдану
Бұрын белгілі дәрілердің басқа ауруларға пайдалы болу мүмкіндігін жасанды интеллект моделі алдын ала болжай алады.
- Клиникалық сынақтарды оңтайландыру
Жасанды интеллект белгілі бір науқас топтарының жаңа препаратқа қалай жауап беретінін болжап, сынақ нәтижесін жақсартады.
Нақты мысалдар
- Insilico Medicine (Гонконг): 2020 жылы жасанды интеллект көмегімен өкпенің фиброзына қарсы молекуланы жарты жылда әзірлеп, зертханалық сынақтарға жіберді. Бұл бұрын кемінде 3-4 жыл алатын жұмыс болатын.
- DeepMind (Ұлыбритания): AlphaFold жүйесі адам ағзасындағы барлық ақуыз құрылымын жоғары дәлдікпен болжай алды. Ақуыз құрылымы – дәрінің нақты әсер ету жолын анықтау үшін өте маңызды.
- Exscientia (Ұлыбритания): Жасанды интеллект арқылы онкологиялық ауруға қарсы дәріні жасап, оны клиникалық сынақ кезеңіне дейін жеткізді.
Қандай артықшылық береді?
- Уақыт үнемдеу: Жасанды интеллект зерттеу циклін бірнеше есе қысқартады;
- Шығын азайту: зертханалық тәжірибелер саны азаяды;
- Мақсатты дәл таңдау: нақты ауруға сәйкес молекула табу ықтималдығы артады;
- Ескі дәрілерге жаңа мүмкіндік: бұрын тиімсіз саналған молекулаларға жаңа көзқарас қалыптастырады.
Шектеулер мен қауіптер бар ма?
Әрине, жасанды интеллект сиқыршы емес. Оның өз шектеулері бар:
- Дерекке тәуелділік: Егер бастапқы ақпарат қате немесе шектеулі болса, модель де дұрыс жұмыс істемейді.
- Қара жәшік (Black box) мәселесі: Жасанды интеллект кейде белгілі бір шешімді не себепті қабылдағанын түсіндіре алмайды.
- Қауіпсіздік: Жасанды интеллект ұсынған молекула нақты адам ағзасында кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан зертханалық және клиникалық тексеріс — міндетті кезең.
Жасанды интеллект қазіргі таңда дәрі әзірлеу саласында жаңа дәуірдің есігін ашып отыр. Ол медицина мамандарына тез әрі дәл шешім қабылдауға көмектесіп, адам өмірін сақтауға арналған технологиялық серіктеске айналуда. Болашақта қолымыздағы дәрілердің көпшілігі – ЖИ-дің “ойлап тапқаны” болуы мүмкін. Бірақ бұл салада этика, қауіпсіздік және адам бақылауы әлі де басты орында болмақ.
Жасанды интеллект медицина саласында жұмыс істейтін жастарға, ғалымдарға және болашақ фармацевтерге үлкен мүмкіндік береді. Қазірден бастап осы технологияларды үйрену — ертеңге жасалған инвестиция.
