Қазақстанда мұғалім мамандығының беделін көтеруге бағытталған «Педагог мәртебесі туралы» арнайы заң 2019 жылы қабылданған еді. Соның негізінде соңғы жылдары ұстаздардың жалақысы едәуір өсіп, артық жүктемелері азайды, бейберекет тексерістерге тыйым салынды. Бұл реформалардың алғашқы нәтижелері де байқалуда .
Мәселен, халықаралық TALIS-2024 зерттеуіне сәйкес, қазақстандық мұғалімдердің орташа жұмыс уақыты аптасына 36 сағатқа қысқарған, бұл 2018 жылмен салыстырғанда 14 сағатқа аз екенін көрсетеді. Яғни, бұрын мұғалімдер аптасына ~50 сағат жұмыс істесе (сабақ беру, дайындық, тексеру, қосымша жұмыстар), қазір артық әкімшілік шаруа кеміп, тікелей оқытуға көбірек көңіл бөлуде. Сондай-ақ, ұстаздық кәсіпке қанағаттану деңгейі айтарлықтай өскені байқалады. Дегенмен, мектеп мұғалімдерін мазалайтын түйткілдер толық шешілді деуге әлі ерте. Кей жерлерде мұғалімдерге заңға қайшы міндеттер жүктеле беретіні, олардың сабақтан тыс уақытында да түрлі жұмыстарға тартылатыны айтылады. Мұғалімдерді жөнсіз жұмсау фактілері туралы мәселе тіпті 2025 жылдың тамыз айында өткен Тамыз конференциясында президент деңгейінде көтерілді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «мұғалімдер өздеріне тән емес жұмыстардан босатылуы керек» деп, заңға тиісті түзетулер енгізуді ұсынды.
Содан бері көп күттірмей, нақты шаралар қолға алынды. Қазан айында Мәжіліс депутаты, бұған дейін Білім және ғылым министрі қызметін атқарған Асхат Аймағамбетов «Педагог мәртебесі туралы» заңға бірқатар өзгерістер пакетін таныстырды. Депутат бұл түзетулер мұғалімдердің көптен бергі жанайқайына жауап болатынын атап өтті. Расында, ұсынылған жаңалықтар біраз ұстаздың көңілінен шықты деуге болады. Нақты қандай өзгерістер күтілуде?
- Қағазбастылықты жою. Енді мұғалімдерді электронды жүйеге енгізілген есеп-құжаттарды қағаз жүзінде қайталап толтыруға мәжбүрлеуге болмайды. Сабақ жоспары, журнал толтыру, есеп беру сияқты құжаттар тек бір форматта жүргізіледі (цифрлық немесе қағаз). Мысалы, егер мектеп электронды «Kundelik» журналына толтыратын болса, мұғалімнен соның қағаз нұсқасын тағы талап етуіне тыйым салынады. «Егер құжат цифрда болса – қағазын ұмытыңыз» деп жазды Аймағамбетов жаңа ережені түсіндіріп. Бұл жаңалық ұстаздарды артық әрі мағынасыз жұмыстан арылтып, уақытын үнемдейді.
- Әлеуметтік желі – мұғалімнің еркі. Көптеген мектептер соңғы жылдары мұғалімдерден Instagram, Facebook секілді әлеуметтік желілерде белсенді болып, сабақтан фотосуреттер салуды, түрлі флешмобтарға қатысуды талап етіп келген еді. Енді заңға енгізілетін түзету бойынша, мұғалімді желіде парақша жүргізуге, сабақтан фото-видео жариялауға мәжбүрлеуге болмайды. Егер ұстаз өзі қаласа – мархабат, ал қаламаса, одан әлеуметтік белсенділік күтпеңіз. Сондай-ақ, түнгі уақыттағы жұмыс чаттары мен бітпейтін хабарламаларға шектеу қойылады. Мұғалім оқу процесінен тыс уақытта 24/7 байланыста отыруға міндетті емес. Яғни, енді ата-аналармен және оқушылармен ресми байланыс тек мектептің арнайы платформалары немесе электронды пошта арқылы жүреді. Ұстаздарға мессенджер чатын модерациялау жүктелмеуі керек. Бұл – білім қызметкерлерін артық психологиялық қысымнан сақтау үшін қажет шара.
- Мұғалімнің жауапкершілік шегі. Заң жобасы мұғалімнің «қызметіне жатпайтын функцияларын» нақтылап, ұстаздардың жауапкершілік аясын мектеп қабырғасында ғана шектеуді көздейді. «Мектептен тыс жерде – мұғалімнің жауапкершілігі жүрмейді. Мұғалім – күзетші де емес, детектив те емес», — деп түсіндіреді А.Аймағамбетов. Яғни, жаңа түзету бойынша, сабақ уақытынан тыс, мектеп аумағынан тыс жерлерде оқушының тәртібі үшін мұғалім жауап бермейді. Өкінішке қарай, бұған дейін кейде оқушы мектептен тыс бұзақылық жасаса да, сынып жетекшісін жазғыру сияқты жағдайлар кездесетін. Енді заң мұндайға жол бермеуі тиіс. Мұғалім тек өз пәнін оқытып, сол бойынша бағасын қойып, сабақ ішіндегі тәртіпке жауап беруге міндетті, ал мектептен тыс уақыттағы тәртіп тәрбиеші мұғалімнің емес, ата-ана мен қоғамның ортақ жауапкершілігі болмақ.
- Мектеп – ата-ана келісімі. Жаңа түзетулер білім беру мекемесі, оқушы және ата-ана арасындағы өзара жауапкершілікті күшейтеді. Мектептің ішкі тәртіп ережелері негізінде жасалатын үшжақты келісімді (мектеп–оқушы–ата-ана шартын) заң жүзінде мойындату ұсынылған. Яғни, ата-ана мен оқушы мектеппен жасалған келісім талаптарын орындауға міндетті болады. Тәрбиені тек мұғалімге артып қоймай, ата-ана да баласының оқу-тәртібіне жауапты екені заңмен бекітілмек. Бұл бастама мұғалім мен ата-ананы мектеп тәрбиесі үшін ортақ жауапкершілік алуға, ынтымақтаса жұмыс істеуге бағыттайды. Енді оқушы мектепте тәртіп бұзса немесе үй тапсырмасын орындамаса, бұл тек мұғалімнің «кемшілігі» деп қаралмайды, ата-ана да өз міндетін атқаруы тиіс.
- Мұғалімді қорғау және жазаны күшейту. Соңғы уақытта орын алған кейбір жағымсыз оқиғалар (ата-аналардың ұстаздарға қол жұмсауы, балағаттауы тәрізді) билікті мұғалімді қорғау шараларын күшейтуге итермеледі. Жаңа өзгерістер бойынша, мұғалімге физикалық не психологиялық зорлық көрсеткендер қатаңырақ жазаланады. Мұғалімнің мәртебесін қорғайтын заң талаптарын бұзғаны үшін салынатын айыппұл көлемі өседі. Вице-премьер Ермек Көшербаевтың айтуынша, қазір кейбір азаматтар дәрігерлерге, әлеуметтік қызметкерлерге және мұғалімдерге қол жұмсауға дейін барып жүр, бірақ оларға қолданылатын жаза әлсіздеу болып келген. Енді мұндай әрекетке барғандарды ауыр жаза күтіп тұр. «Мұғалімдерге барлық түрдегі қысымға жол жоқ», - деп мәлімдеді А. Аймағамбетов. Яғни, заңға педагогтерді физикалық, психологиялық, тіпті әкімшілік қысымнан қорғайтын нақты тетіктер енгізілмек.
Жоғарыдағы түзетулер пакеті Үкімет қарауына жолданды және тиісті рәсімдерден өткен соң қабылданады деп күтілуде. Бұл өзгерістер шын мәнінде мұғалімдерді қаншалықты қорғай алады? Сарапшылардың пікірінше, егер аталған нормалар қатаң сақталса, мұғалім мәртебесі шынымен нығаяды. Заңнама жағынан барлық қажетті құрал берілмек – енді мектептер мұғалімді жөнсіз жұмыстарға салмайды, ата-аналар да ұстазға сыйластықпен қарауға міндетті болады, әрі ұстазды жәбірлеудің жазасы барын түсінеді. Дегенмен, кез келген заңның тиімділігі оны іс жүзінде орындауға байланысты. Сондықтан бұл түзетулер қабылданған соң, ең бастысы – әр мектеп әкімшілігі мен жергілікті биліктің оны мүлтіксіз орындауы. Егер жаңа нормалар қағаз жүзінде қалып қоймай, тәжірибеде толық іске асса, онда мұғалімдер қауымы көптен күткен қорғанышына ие болады деп айтуға негіз бар. Ал ұстазын құрметтеген елдің болашағы әрқашан жарқын болмақ.
