Қазақстанда салық органдары азаматтардың табыстары мен шығындарының айырмасын тексеретін жаңа бақылау тәсілін енгізуде. Бұл – жеке тұлғалардың ресми декларацияда көрсеткен кірістері мен нақты өмірдегі шығындарын өзара салыстырып, сәйкестігін анықтайтын жүйе. Мақсат – табысты жасырып, шығысты бүркемелеу фактілерін анықтап, көлеңкелі экономикамен күресу. Егер адамның шығындары ресми табысынан едәуір асып кетсе, салықшылар ол азаматты тексеруге шақырып, қаражат көзін түсіндіруді талап етуі мүмкін. Мұндай тетік 2021 жылдан бері заңнамада бар, бірақ енді салық органдары оны белсендірек қолданып, нақты рәсімдерін айқындауда, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталын.
Неліктен бұл жүйе қажет? Ең алдымен, соңғы жылдары Қазақстан жалпыға бірдей декларациялауға көшіп жатыр – яғни азаматтар табысы мен мүлкін мемлекетке жария етеді. Бұл адал салық төлеушілер үшін қалыпты жағдай, ал табысын жасыратындар үшін қиындық туғызады. Мәселен, ресми айлығы аз болып көрінгенімен, қымбат мүлік сатып алатындар бар. Бұрын мұндай «көлеңкелі» табысты дәлелдеу қиын болса, енді жаңа жүйе арқылы кіріс пен шығыс арасындағы алшақтық назарға ілінеді. Қаржы министрлігінің дерегінше, осы индикаторды қолдану салық әкімшілігінің тиімділігін арттырып, бюджет түсімдерін көбейтеді. Яғни, мемлекет күмәнді қаражат айналымын дер кезінде байқап, салық түсімдерін толық жинауды көздейді.
Қалай жұмыс істейді? Салық комитеті түсіндіргендей, жеке тұлғалардың табысын жанама әдіспен анықтау тәртібі қолданыста бар және тек жеке адамдарға қолданылады (жеке кәсіпкерлер мен практикамен айналысатын тұлғаларға жүрмейді). Егер азаматтың декларациядағы кірісі өмірдегі ірі шығындарына сай келмесе (үй, көлік сатып алу немесе қомақты қаражат жұмсау), онда жанама бақылаудың бірнеше әдісі қолданылуы мүмкін. Атап айтқанда, салық кодексінде үш түрлі тексеру тәсілі көзделген:
- Активтердің құн өсімін талдау әдісі. Бұл тәсіл адам мемлекеттік тіркеуге жататын мүлік сатып алғанда қолданылады (мысалы, жылжымайтын мүлік, автокөлік). Белгілі бір кезеңдегі сатып алған мүліктің құны оның сол уақыттағы кірістерімен салыстырылады. Егер шығын кірістен көп болса – айырма анықталды деген сөз.
- Шығындарды есепке алу әдісі. Адамның жыл ішіндегі ірі көлемдегі өзге шығындарына (мүлік алудан тыс, мысалы оқу ақысын төлеу, қымбат саяхаттар, luxury заттар сатып алу) талдау жасалады. Сол шығыстар сомасы декларациядағы табыспен салыстырылады. Мақсат – тұрмыс деңгейі табысына сай ма, соны тексеру.
- Банк шоттар қозғалысын талдау әдісі. Егер есепті кезеңде азаматтың банктегі депозиттері айтарлықтай өссе не азайса, сол өзгеріс те кіріс ретінде қарастырылып, декларациядағы табыспен салыстырылады. Яғни шотқа едәуір ақша түссе, оның заңдылығы тексеріледі.
Бұл тәсілдерді жүзеге асыру үшін салық органдары өздеріндегі мәліметпен қатар басқа мемлекеттік органдардың деректерін, банктердің ақпараттарын және қажет болса үшінші тұлғалардың да растауын пайдалана алады. Мысалы, азамат жылдық кірісі 5 млн теңге деп көрсеткенімен, сол жылы 30 млн теңгеге пәтер сатып алса немесе шотына ірі сомада ақша аударылса – осындай қайшылық анықталады. Белгіленген шек немесе «рұқсат етілетін айырма» мөлшері заңда нақты көрсетілмеген, әр жағдай жеке қаралып, талдау барысында шешім қабылданады. Яғни аз ғана сәйксіздік пе, әлде өте ірі айырма ма – соған қарай шара қолданылады.
Қандай нәтижелер күтіледі? Қаржы министрлігінің жобасына сәйкес, жанама бақылау әдісін енгізу арқылы жасырын табыстарды дер кезінде әшкерелеу, салықтық әкімшілендіруді жақсарту және есептілікті бұзу жағдайларын азайту күтілуде. Сарапшылардың айтуынша, бұл қадам бюджетке қосымша кіріс әкелуі мүмкін, өйткені бұған дейін салық салудан тыс қалып келген қаражат айналымы заңдастырылады. Дегенмен, кейбір экономистер салық органдарының кәсібилігі мен деректер сапасы өте маңызды екенін ескертеді. Егер азаматтың ірі шығыны расымен бұрын жинаған заңды қаражаты есебінен болса, оны дәлелдеу қиын болмауы тиіс. Ең бастысы – табыс пен мүлікті заңға сай жариялап үйрену. Сонда қарапайым азаматтарға бұл бақылау жүйесінен қорқудың қажеті жоқ екенін түсінеді. Ресми табысына сай өмір сүретіндердің мазасын салық органдары ала бермейді. Ал табысын жасырып, көлеңкелі бизнестан пайда табатындар үшін жаңа жүйе үлкен қауіп болмақ. Сондықтан жаңа тәртіп адалдықты арттырып, салық тәртібін нығайтады деп үміттенуге болады.
