Әлемдік мұнай нарығындағы әрбір қозғалыс миллиардтаған долларға әсер ететін жағдайда кездейсоқтық деген болмайды десе де болады . Қазақстанға қатысты соңғы сын-ескертпелердің, әсіресе ОПЕК+ шеңберіндегі «артықшылықтар» үшін айтылған ескертулердің жай ғана фактіні тіркеу емес екені айқындалып жатыр. Тақырыпты тереңірек қазсақ, бұл сынның астарында барынша күрделі геосаяси ойын тұрғаны байқалады – бұл жерде сөз тек баррельдер туралы ғана емес, әлемдік ықпал туралы да болып отыр, деп жазады Egemen.kz.
Мұнай Алпауыттарының Оянуы – ОПЕК картасын қалай өзгертті?
ОПЕК – Мұнай экспорттаушы елдер ұйымы – алғаш рет 1960 жылы қыркүйекте Бағдадта құрылып, батыстың мұнай алпауыттарына, яғни «Жеті әпкеге» қарсы жауап ретінде дүниеге келді. Бұл компаниялар мұнай бағасын ғана емес, өндіруші елдердің ресурстарына қолжетімділікті де бақылауда ұстап, іс жүзінде олардың энергетикалық егемендігін шектеді. Иран, Ирак, Кувейт, Сауд Арабиясы, Венесуэла секілді 5 ел бұл жағдайға тосқауыл қою керек деп шешті.
Ұйымның бастапқы мақсаты – елдердің өз ресурстарына иелік ету құқығын қорғау, мұнай нарығындағы тұрақтылықты қамтамасыз ету, өндірушілер мен тұтынушылардың мүдделерін тең ұстау болды. ОПЕК мұнай нарығын басқаруда үлкен жетістіктерге жетті – 1970-жылдардағы мұнай шоктары оның нақты күшін көрсетті. 1980-жылдардан бастап ұйым мұнай өндірісін ерікті түрде қысқарта бастады – бұл механизм 1998-1999 және 2008-2009 жылдардағы дағдарыстар кезінде өзінің тиімділігін көрсетті.
Жаңа дәуір, жаңа одақ – ОПЕК+ дүниеге келуі
2010-жылдардың ортасында мұнай нарығында күтпеген жаңа ойыншы пайда болды, ол – АҚШ-тың сланец мұнайы. Мұнайдың арзан түрі нарықты жаулап алып, бағалар күрт төмендеді. Бұл жағдай көптеген мұнай өндіруші елдердің экономикасына қауіп төндірді. Осы кезде ОПЕК-тің жалғыз өзі аталған дағдарыспен күресе алмайтыны анық болды.
2016 жылдың соңында ОПЕК+ альянсы құрылды. Бұрынғы мүшелерге қосымша ірі өндірушілер де қосылды – олар ресми түрде ұйымға кірмегенімен, ортақ ережелерге мойынсұнды. Осы одақ құрылғалы бері өндірісті қысқарту жүйелі құралға айналды.
ОПЕК+ құрамына 12 ОПЕК елі мен 10 ОПЕК-ке кірмейтін мемлекет енді. Олардың ішінде Қазақстанның үлесі – шамамен 4%. Ресей мен Сауд Арабиясының үлестері шамамен 25%-дан асады. Қазақстан, Ресей мен Әзербайжан сияқты елдер ортақ тәртіп орнатуға тырысып, альянсқа қосылуды тиімді қадам деп санады. Қазақстан үшін бұл – мұнай бағасына тек тәуелді болмай, сол бағаға ықпал ету мүмкіндігі.
Квоталау өнері – мүдделердің нәзік тепе-теңдігі
ОПЕК+ нарықты тұрақтандыру үшін квота жүйесін қолданады. Бұл жүйенің мәні: ұйым нарыққа қажет мұнай мөлшерін белгілейді де, оны елдерге жеке квоталар ретінде үлестіреді. Әр мемлекет өз лимитінен аспауы тиіс. Мұны ОПЕК+ ішкі бақылаушылары мен сыртқы энергетикалық агенттіктер қадағалайды.
Мысалы, COVID-19 пандемиясы кезінде ОПЕК+ елдері өндірісті бірлесіп қысқарып, нарықтағы дисбалансты еңсеруге қол жеткізді. Бірақ іс жүзінде бұл жүйе үнемі мінсіз жұмыс істей бермейді. Әр елдің өндірістік мүмкіндіктері әртүрлі, ал мұнай бағасы өсіп тұрғанда өндірісті ұлғайтуға деген ұсыныс күшейе түседі.
2023 жылдан бері ОПЕК+ құрамындағы 8 ел 2,2 млн баррельге дейін ерікті қысқартуға келіскен. Бұл қысқартулар 2025 жылдың мамыр-маусым айларынан бастап біртіндеп жойыла бастайды деп күтіліп отыр.
Қазақстан екі оттың ортасында қалды
Сонда неге дәл Қазақстан, яғни қысқартулардағы үлесі бар-жоғы 4% бола тұра (бүкіл әлемдік өндірістің 2%-ына тең), осыншалықты қатаң бақылауға алынды? Сауд Арабиясы немесе Ресей секілді алыптардың өндірістегі әрбір пайыздық ауытқуы нарыққа әлдеқайда көбірек әсер етеді. Басқа елдер де кейде өз міндеттемелерін орындамай жатады, бірақ олар бұлай қатты сынға ұшырамады.
Сала сарапшысы Асқар Исмаилов бұл сынның шынайылықтан гөрі саясатқа жақын екенін айтады. Ол Қазақстандағы мұнай өндірісінің артуы қасақана емес, технологиялық қажеттіліктерге байланысты туындайтынын жеткізеді. Теңіз, Қашаған және Қарашығанақ сияқты алып жобаларды бірден тоқтата салу мүмкін емес.
Оның айтуынша, шағын кен орындарындағы мұнайдың біраз бөлігі мүлде экспортқа шықпайды, ішкі нарыққа бағытталады. Ал бұл жайт халықаралық сыншылардың назарынан тыс қалып отыр.
А.Исмаилов Қазақстанды «икемсіз өндіруші» деп атайды. Бұл терминнің астарында бірнеше себеп бар:
Технологиялық шектеулер – ірі кен орындарында өндіруді күрт азайту қабат қысымына зиян келтіруі мүмкін.
Келісімдік тәуелділік – мұнай өндірісі шетелдік инвесторлармен (Chevron, ExxonMobil, Eni) жасалған ұзақ мерзімді келісімдермен реттеледі.
Қойма тапшылығы – Қазақстанда артық мұнайды сақтайтын үлкен резервуарлар жоқ.
Осы факторлар ескерілгенде, Қазақстанға бағытталған сын әділетсіз көрінеді. А.Исмаилов бұл жағдайды мақсатты «ақпараттық шабуылға» ұқсатады.
Қазақстанды «кінәлі» қылған кім?
«Еуразиялық мониторинг» аналитикалық орталығының басшысы Нұрлан Жұмағұлов та бұл жағдайдың астарында басқа мүдде жатқанын жоққа шығармайды. Оның айтуынша, ОПЕК+ ішіндегі күрделі мәселелерден назарды аудару үшін кішігірім елдерді «кінәлі» етіп көрсету – тиімді тактика болуы мүмкін.
«Тәртіп керек, бірақ барлық қиын шешімдерді бірнеше шағын елге жауып қою – дұрыс емес», дейді сарапшы.
Қазақстанның әлемдік нарықтағы үлесі аса үлкен емес, сондықтан ол жалғыз өзі бағаларға ықпал ете алмайды. Нақты себептерді альянстың ішкі және сыртқы жағдайларынан іздеу керек.
Н.Жұмағұлов бұл жағдайды айыптауға ыңғайлыны іздеу процесі деп сипаттайды.
Жоғалған тепе-теңдікті табу жолында
Қазақстан мен ОПЕК+ арасындағы қарым-қатынас – бұл жай ғана квота мен баррель мәселесі емес. Бұл – мұнай саясатының барлық күрделілігі мен көпқырлылығын айқындайтын айна. Қазақстанға тағылған айыптар мұқият қарастырғанда, негізсіздеу көрінеді.
Мүмкін, бұл кішігірім елдерді «тәртіпке салу» арқылы альянс өзінің монолиттілігін көрсеткісі келген әрекет болар. Бірақ мұндай тәсіл өзара сенімсіздікке алып келіп, альянстың болашағына қауіп төндіруі мүмкін.
Кез келген одақтың шынайы күші – сөзсіз бағынуда емес, әр елдің ерекшелігін ескере отырып, әділетті тепе-теңдік орната білуде тұр. Тек осындай тәсіл ғана ұзақ мерзімді тұрақтылыққа жетелей алады.
Ал әзірге, Қазақстан бұл мұнай драмасында кім – тәртіп бұзушы ма, әлде біреудің күрделі комбинациясындағы құрал ма – бұл сұрақтың нақты жауабы жоқ.
