Иран мен Израиль арасындағы 2025 жылғы қарулы қақтығыс – геосаяси ғана емес, экономикалық және қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстанға да жанама әсерін тигізетін маңызды оқиға.
Қазіргі уақытта Иран, Израиль және АҚШ арасындағы қарым-қатынас халықаралық саясаттағы ең қауіпті және күрделі текетірестердің біріне айналып отыр. 2025 жылы бұл шиеленіс тек саяси айыптаулар немесе санкциялармен шектелмей, тікелей әскери іс-қимылдарға ұласты. Төменде осы үш елдің арасындағы соғыс жағдайына шолу ұсынамыз.
Иран мен Израиль арасындағы қарым-қатынас онсыз да ұзақ жылдар бойы жаулық сипатта болды. Израиль Иранның ядролық бағдарламасын өзіне тікелей қауіп ретінде қарастырса, Иран Таяу Шығыстағы Израильдің әскери әрекеттерін ислам әлеміне қатер деп бағалайды. Ал АҚШ бұл екі ел арасындағы шиеленісте Израильдің басты одақтасы ретінде әрекет етіп отыр. 2025 жылы бұл текетірес шегіне жетіп, аймақтық әскери қақтығыстарға ұласты.
Қақтығыстың өршуіне себеп болған негізгі оқиғалар
2025 жылғы сәуірде Израиль Иранның келесі нысандарына соққы жасады:
- Натанз – Иранның негізгі уран байыту орталығы;
- Фордо – таудың астында орналасқан жасырын ядролық нысан;
- Исфахан және Арак қалаларының маңындағы әскери-зерттеу кешендері.
2025 жылы сәуірдің ортасында Израиль әскери-әуе күштері Иран аумағындағы бірнеше стратегиялық нысандарға, оның ішінде ядролық инфрақұрылымға соққы жасады. Бұл шабуыл бірнеше толқында жүзеге асты:
Әуе шабуылы
Израильдің F-35I Adir жойғыш ұшақтары (америкалық F-35-тің арнайы модификациясы) Иордания мен Сауд Арабиясының әуе кеңістігі арқылы өтіп, Ирандағы негізгі ядролық нысандарды нысанаға алған. Шабуыл төмен биіктікте, радарға ілінбеу үшін арнайы жасақталған маршрутпен жүзеге асты.
Оқи отырыңыз: 75 жылға созылған қанды қырғын. Израиль мен Палестина не бөлісе алмай келеді?
Дрон мен кибершабуыл
Шабуыл алдында Иранның әуе шабуылына қарсы қорғаныс жүйелері кибершабуылмен әлсіретілді. Израильдің Unit 8200 әскери кибербөлімі Иранның зымыранға қарсы қорғаныс жүйесін уақытша істен шығарғаны хабарланды. Сонымен қатар жарылыс жасаушы дрондар да пайдаланылған.
Израильдің мәлімдемесі:
"Біз Иранның ядролық қару жасау әрекетіне жол бере алмаймыз. Бұл – алдын алу шарасы. Израиль өз халқының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін кез келген қадамға баруға дайын", – деді Израиль премьер-министрі (2025 жылы қызмет атқарып отырған).
Израиль бұл әрекетті "шектеулі, бірақ дәл бағытталған операция" деп атады және оны толыққанды соғыс емес, стратегиялық қорғаныс деп сипаттады.
Иранның жауабы:
Иран шабуылды "соғыс актісі" деп жариялап, 48 сағат ішінде жауап беруге уәде етті. Салдарынан Израильдің солтүстігіндегі әскери базаларға Ливан арқылы "Хезболла" қозғалысы зымыранмен соққы берді.
Оқи отырыңыз: Әлемдегі ең қымбат валютаға ие Кувейт халқы қалай өмір сүреді? Жолсапар очеркі
Иранның өзі Израильдің Хайфа мен Тель-Авив маңындағы стратегиялық нысандарына баллистикалық зымырандар ұшырды (жолдас сәтті немесе сәтсіз болғаны туралы деректер әртүрлі). Парсы шығанағындағы америкалық әскери базалар да қысымға ұшырай бастады.
Халықаралық реакция қандай болды?
- АҚШ: Израильдің әрекетін түсінетінін айтты, бірақ жанжалдың кеңеюінен сақтандырды. АҚШ Иранға қарсы жаңа санкциялар жариялады, бірақ тікелей шабуылға қатыспады.
- Ресей: Израильдің әрекетін "арандату" деп атады. Таяу Шығыстағы шиеленістің ушығуына АҚШ пен Израильді кінәлады.
- Қытай: Бейтарап позиция ұстанып, тараптарды сабырға шақырды. Аймақтағы тұрақсыздықтың мұнай бағасына кері әсер ететінін атап өтті.
Қақтығыстың салдары қандай болды?
- Мұнай бағасы барреліне 120 АҚШ долларына дейін жетті (соңғы 10 жылдағы ең жоғары көрсеткіш);
- Иран ішкі нарығы: Уран байыту жұмыстары 2 аптаға тоқтап, кейін қалпына келтіру жұмыстары басталды;
- Израиль: Солтүстіктегі елді мекендерде тұрғындар эвакуацияланды, мектептер уақытша жабылды;
- Әлемдік саясат: БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде Иран мен Израильге қатысты жаңа қарар қабылданбады – вето қойылды.
Сарапшылар не дейді?
Көптеген әскери сарапшы бұл шабуылды "Израильдің 1981 жылғы Ирактағы Осирак реакторына шабуылына ұқсас операция" деп бағалады.
Кейбірі бұл әрекет Иранның ядролық бағдарламасын бірнеше айға шегіндіруі мүмкін десе, басқалары "бұл – соғысқа апаратын жол" деп қауіптенеді.
Экономистер мұнай бағасының күрт өсуі жаһандық инфляцияны күшейтетінін болжауда.
Израильдің Иранға сәуір айындағы соққысы – Таяу Шығыстағы геосаяси ахуалды түбегейлі өзгерткен бетбұрыс болды. Бұл оқиға тек екі ел арасындағы қақтығыс емес, аймақтық және жаһандық деңгейдегі қауіпсіздік балансына әсер ететін күрделі жағдайға айналып отыр.
Оқи отырыңыз: 1 доллар – 495 теңге. Ресей-Украина қақтығысының Қазақстан экономикасына ықпалы қандай?
Иранның қарымта жауабы
Иран 2025 жылғы сәуір айында Израильдің ядролық және әскери нысандарына жасаған соққысына жауап ретінде бірқатар жан-жақты, үйлестірілген әскери және саяси қарсы шаралар қабылдады. Бұл жауап тек Израильге бағытталып қана қойған жоқ, сонымен қатар АҚШ-тың Таяу Шығыстағы мүдделеріне де жанама түрде әсер етті.
Иранның жауап операциясы (2025 жылғы сәуір-мамыр):
- негізгі шабуылдар – 2025 жылғы 17-22 сәуір;
- Кейінгі жауаптар мен кибероперациялар – мамыр айы бойы жалғасқан.
Әскери жауаптар:
Баллистикалық зымыранмен шабуылдар
Иран өзінің Fateh-110, Zolfaghar және Shahab-3 баллистикалық зымырандарын пайдалана отырып Израиль аумағына тікелей соққы берді.
Израиль Iron Dome жүйесі арқылы шабуылдардың 70 пайызын тосқауылдап үлгерген, бірақ кейбір нысандарға нақты соққы жеткені расталды.
"Хезболла" және "Ирактағы шии топтары" арқылы жанама шабуылдар
Иранның ықпалындағы "Хезболла" қозғалысы Ливан жағынан Израильдің солтүстігіне ондаған зымыран атты. Сонымен қатар, Ирактағы "Хашд аш-Шааби" тобы АҚШ базаларына шабуыл жасады:
- Ливаннан жіберілген зымырандар: 50-ге жуық, оның ішінде бірнешеуі Кирьят-Шмона қаласына түсті;
- АҚШ базаларына соққы: Ирактағы Айн-әл-Асад базасына дронмен шабуыл жасалды; Кувейттегі базаға жақын маңда жарылыс тіркелді.
Парсы шығанағында күш көрсету
Иран әскери-теңіз күштері:
- Стратегиялық Ормуз бұғазында бірнеше рет америкалық кемелерге "қауіпті жақындау" әрекетін жасады;
- Бір БПЛА (дрон) АҚШ фрегатына 5 шақырым жақындап барып, өздігінен жойылды.
Мақсат – Парсы шығанағындағы мұнай саудасы мен тасымал қауіпсіздігіне қысым жасау.
Оқи отырыңыз: Тарихи тұжырымдар мен саяси араздыққа негізделген әскери қақтығыстар мен соғыстар ақылға қонбайды – Тоқаев
Кибершабуылдар
Иранның Shahid Kaveh атты әскери кибертобы Израильге қарсы бірнеше кибероперация жүргізді:
- Израиль Энергетика министрлігіне жасалған кибершабуылдан кейін бірнеше сағатқа электрмен қамтуда ақау тіркелген;
- Әуе компанияларының сайттары (El Al, Arkia) бірнеше сағат бойы істен шықты;
- АҚШ пен Израильдің бірлескен әскери жүйесіне бағытталған фишингтік шабуылдар тіркелген.
Саяси жауап пен мәлімдемелер:
"Израиль жасаған агрессияның жауабы сөзсіз болатынын айттық. Бүгін біз тек әділ қарсы шараны іске асырдық. Біз ешқашан бастамашы емеспіз, бірақ жауапсыз да қалмаймыз", – деді Иранның Жоғарғы көшбасшысы аятолла Әли Хаменеи.
Иран СІМ:
"Біздің әрекетіміз – Біріккен Ұлттар Ұйымының жарғысына сәйкес өзін-өзі қорғау шарасы. Израиль халықаралық құқықты бұзды. АҚШ бұл заңсыздықты қолдап отыр".
Экономикалық және өңірлік салдары:
- Мұнай бағасы күрт өсті – барреліне $120–125;
- Израильдің солтүстік қалаларында мектептер жабылды, халық бомбадан қорғанатын баспаналарда күнелтті;
- Ливандағы босқындар лагерьлерінде жағдай ушығып, гуманитарлық дағдарыс белгілері байқалды;
- Иранда халық арасында үкіметке қолдау артты (бұл шабуылды ұлттық ар-намыстың қорғаны деп қабылдады).
Әскери сарапшылардың пікірінше, Иран өзінің асимметриялық соғыс стратегиясын қолданды: – тікелей шабуыл + делдал топтарды пайдалану + кибер және ақпараттық шабуыл. Израиль үшін бұл шабуыл Иран тарапынан нақты қауіптің бар екенін көрсетті. АҚШ Иранға қарсы жаңа санкциялар салды, бірақ тікелей әскери жауап бермеді.
2025 жылғы сәуір айында Израиль соққысына Иранның берген жауабы әртараптандырылған, көп бағытты және стратегиялық түрде үйлестірілген әрекеттер жиынтығы болды. Бұл тек әскери қақтығыс емес, кибер, саяси және ақпараттық деңгейде де кеңінен өрбіген қарсы операция болды. Қақтығыс өңірлік соғысқа айналу қаупін тудырған сәт ретінде тарихта қалуы мүмкін.
АҚШ-тың араласуы
2025 жылы Иран мен Израиль арасындағы қақтығыс ушығып, қарулы соққыларға ұласқаннан кейін, АҚШ бұл текетіресте шешуші дипломатиялық әрі әскери ойыншы ретінде араласты. АҚШ Израильдің негізгі стратегиялық одақтасы ретінде әрекет етіп, бір жағынан Иранның агрессиясына жауап қатты, екінші жағынан қақтығыстың жаһандық соғысқа ұласуына жол бермеуге тырысты.
АҚШ-тың араласуы: 2025 жылғы сәуір-маусым
Әскери қатысуын күшейту
- АҚШ Қатар, Кувейт, Иордания және Сауд Арабиясындағы әскери базаларға қосымша күштер мен техникалар жіберді;
- USS Dwight D. Eisenhower (авианосец) бастаған теңіз флотилиясы Парсы шығанағына орналастырылды;
- THAAD және Patriot зымыранға қарсы қорғаныс жүйелері Израиль мен БАӘ-де қайта орналастырылды.
Әуе күштері:
- АҚШ F-22 және F-35 ұшақтарын Израильдің оңтүстігіне орналастырды;
- B-52 стратегиялық бомбалаушы ұшақтары Катар мен Гуам аралынан ұшып, бақылау рейдтерін жүргізді.
Оқи отырыңыз: "Әкемнің жүргізуші куәлігі жамандықтан сақтайтындай": Тұңғыш қазақ шопыр, ҰОС ардагері Тасболат Ақышев туралы
2. Барлау және кибер қолдау
NSA және Cyber Command Израильдің кибершабуылдан қорғанысын күшейтуге көмектесті.
- АҚШ пен Израильдің барлау агенттіктері Иранның зымыран ұшыру алаңдары мен әуе шабуылына қарсы қорғаныс жүйелері туралы деректермен бөлісті.
Израильдің сәуір айындағы шабуылдарының тиімді болуына АҚШ барлауының рөлі зор болғаны айтылды.
Саяси және дипломатиялық әрекеттер
"Америка Құрама Штаттары Израильдің өзін қорғау құқығын толық қолдайды. Бірақ біз Иранмен тікелей соғысқа ұласатын жолды қаламаймыз. Біз әр тарапты жауапкершілікпен әрекет етуге шақырамыз", – деді АҚШ президенті.
Дипломатиялық қадамдар:
- АҚШ БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде Иранға қарсы бірқатар қарарларды ұсынды (Ресей мен Қытай вето қойды);
- Түркия, Катар және Иракпен келіссөз жүргізіп, Иранмен тікелей арна ашуға талпынды;
- Қақтығыстың кеңеюінің алдын алу үшін ЕО елдерімен және Араб Лигасымен тығыз диалог жүргізілді.
4. Экономикалық санкциялар
2025 жылғы сәуірдің соңында АҚШ қаржы министрлігі:
- Иранның ядерлік бағдарламасына қатысы бар 28 мекемеге, Корпус стражей исламской революции (КСИР) және оған жақын жеке тұлғаларға қарсы жаңа санкциялар пакетін жариялады;
- Иран мұнайын тасымалдайтын танкерлерге қатысты шектеулер енгізілді (кейбіреулері еуропалық порттарға кіре алмады).
АҚШ-тың өзіне бағытталған шабуылдар мен жауаптары
Иранмен байланысы бар топтар:
- Ирактағы Айн әл-Асад базасына дрон арқылы шабуыл жасалды (2 сарбаз жарақат алды);
- Сириядағы ТАНФ базасына зымыран шабуылы жасалды;
- Йемендегі "Хуситтер" АҚШ кемесіне қарай дрон ұшырған, бірақ жолда жойылған.
АҚШ-тың жауабы:
- Ирак пен Сириядағы Иранға жақын топтардың қоймаларына әуеден соққы берілді.
- Йеменнің солтүстігінде дрон орталығы жойылғаны хабарланды.
АҚШ 2025 жылғы Израиль-Иран қақтығысында белсенді, бірақ абайлап әрекет ететін тарап ретінде көрінді. Ол Израильді толық қолдаса да, Таяу Шығыстағы кең ауқымды соғысқа тартылып кетуден сақ болуға тырысты. Әскери жағынан араласуы нақты шекарамен шектелді – барлау, қорғаныс, логистика және делдалдық. Бұл ұстаным АҚШ-тың 2020-жылдардағы сыртқы саясатындағы өзгерісті – тікелей соғыстан гөрі, серіктестерге қолдау көрсету арқылы әрекет етуді айқын көрсетіп отыр.
Халықаралық реакциялар
Біріккен Ұлттар Ұйымы
БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі шұғыл отырыс өткізіп, тараптарды сабырға шақырды. Дегенмен, АҚШ пен Ресей арасындағы пікір қайшылығы қарар қабылдауға кедергі келтірді.
Түркия, Қытай, Ресей
Түркия қақтығысты тоқтату үшін екі жаққа да дипломатиялық диалог ұсынды. Қытай Парсы шығанағындағы қауіпсіздіктің бұзылуынан алаңдап, бейбіт келіссөздер жүргізуге шақырды. Ресей АҚШ пен Израильдің әрекеттерін "арандату" деп бағалап, Иранға жанама қолдау білдірді.
Қазіргі әскери жағдай (2025 жылғы маусымдағы дерек):
- Израиль әуе шабуылдарын Иранмен шекаралас Ирак пен Сирия аумағында жалғастырып отыр;
- Иран өзінің зымырандық әлеуетін көрсетіп, Персия шығанағындағы америкалық флотқа қауіп төндіріп отыр;
- АҚШ Таяу Шығысқа қосымша әскери күш жіберді. Әсіресе Иордания, Сауд Арабиясы және Кувейттегі базалар нығайтылған.
Экономикалық және гуманитарлық салдары
- Мұнай бағасы 2025 жылдың мамыр айында барреліне $110-дан асып, соңғы 5 жылдағы ең жоғары деңгейге жетті.
- Халықаралық ұшулар мен теңіз тасымалына шектеулер қойылды.
- Иран мен Израильде бірнеше мың адам зардап шеккені хабарланды, бейбіт тұрғындар қаза тапқан.
- Босқындар ағыны Ливан мен Сириядан Түркия шекарасына қарай артты.
Иран мен Израиль қақтығысы Қазақстанға қалай әсер етеді?
Иран мен Израиль арасындағы 2025 жылғы қарулы қақтығыс – геосаяси ғана емес, экономикалық және қауіпсіздік тұрғысынан Қазақстанға да жанама әсерін тигізетін маңызды оқиға. Қазақстан қақтығыс аймағынан алыс орналасқанына қарамастан, аймақтық тұрақсыздық, энергетикалық нарықтар мен геосаяси одақтастықтар арқылы бұл жағдайдың салдарын сезінуі мүмкін.
Мұнай және энергия бағасының өсуі
Иран мен Израиль арасындағы қақтығыс Парсы шығанағындағы мұнай тасымалына қауіп төндіргендіктен, дүниежүзілік нарықта мұнай бағасы күрт көтерілді. Қазақстан – мұнай экспорттаушы ел. Сол себепті бағаның өсуі бюджет кірісін арттыруы мүмкін, бұл жағынан оң әсер береді.
Бірақ:
Энергия тасымалдау инфрақұрылымына қауіп артса немесе Иран арқылы өтетін логистикалық жолдар бұзылса, Қазақстанның мұнай экспортындағы балама бағыттарда қысым көбеюі мүмкін (әсіресе Каспий арқылы). Мұнай бағасымен бірге инфляция да артуы мүмкін, бұл ішкі нарыққа кері әсер етеді.
Әлемдік азық-түлік және қаржы нарықтарына қысым
Геосаяси дағдарыстар әлемдік логистика мен сақтандыру шығындарын арттырады. Бұл Қазақстанға келетін импорттың бағасын қымбаттатуы мүмкін. Әсіресе Таяу Шығыстағы азық-түлік сатып алушылар нарығындағы тұрақсыздық, Қазақстанның астық экспортына әсер етуі мүмкін (Иран – Қазақстаннан бидай алатын негізгі елдердің бірі).
Оқи отырыңыз: Украинадағы жағдай және Ресеймен қарым-қатынас. Тоқаев Al Jazeera телеарнасына не туралы сұхбат берді
Сауда қатынастарына ықтимал салдар
Қазақстан мен Иран арасында Астрахань – Бендер-Аббас бағыты бойынша жүк тасымалы, логистика және бидай, металл өнімдері бойынша сауда байланысы бар. Қақтығыс Иранның ішкі нарығы мен порттарына қауіп төндіріп, екіжақты сауда айналымының баяулауына әкелуі мүмкін.
Сауда көлемі аз, бірақ технологиялық және медициналық ынтымақтастық бар. Қақтығыс Израиль экономикасына әсер етсе, бұл байланыстар да тоқтап қалуы мүмкін.
Қауіпсіздік және діни-саяси тұрақтылық
Қақтығыс діни сипатқа да ие (шииттік Иран мен еврей Израиль), сондықтан мұсылман елдеріндегі радикалды топтардың белсенділігі артуы мүмкін. Қазақстан үшін бұл ішкі діни тұрақтылықты сақтау, діни экстремизмге қарсы шараларды күшейту қажеттігін тудыруы мүмкін. Радикалды идеологиялар мен шеттен келетін ықпалдарға қарсы ақпараттық, құқықтық және идеологиялық қауіпсіздік мәселесі өзекті бола түседі.
Геосаяси тепе-теңдік пен сыртқы саясат
Қазақстан үшін бейтараптық пен көпвекторлы саясатты сақтау маңызды. Қақтығыс ушыққан жағдайда: Ресей мен Қытай Иранды жақтаса,
АҚШ пен Батыс Израильді қолдайды. Қазақстан екі жақпен де ынтымақтастық орнатқан ел ретінде бұл жағдайға абай қарауға мәжбүр. Аса сақ дипломатиялық риторика қажет болады.
Осылайша Қазақстан тікелей соғысқа тартылмаса да, жанама түрде энергетика, сауда және қауіпсіздік салаларында ықпал сезінеді.
Оқи отырыңыз: Үндістан мен Пәкістан соғыс алдында тұр
