Аутизм немесе ресми атауы бойынша — аутистік спектр бұзылыстары (АСБ) — бұл сөйлеу, мінез-құлық, әлеуметтік дағдылар мен вербалды емес қарым-қатынас салаларында қиындықтармен сипатталатын әртүрлі жағдайлардың тобы. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, мұндай бұзылыстар әрбір 160 баланың бірінде кездеседі. Бұл туралы El.kz интернет порталы хабарлайды.
Аутизмнің пайда болу себептері
Қазіргі уақытта аутизмнің нақты себебі белгісіз. Алайда зерттеушілер кейбір факторлар бұл бұзылыстың даму қаупін арттыратынын айтады:
- Генетикалық факторлар. Егер отбасында аутизмі бар бала болса, екінші балада осы бұзылыстың даму қаупі 18,7%-ға жоғары болады. Сонымен қатар АСБ көбіне егіздерде байқалады. Дегенмен, ғалымдар аутизмге себеп болатын генетикалық мутациялар кейде тұқым қуаламай, өздігінен пайда болуы мүмкін деп есептейді.
- Акушерлік асқынулар. Жүкті кезінде артериялық гипертония, қант диабеті, түсік қаупі, жамбаспен келу, мерзімінен бұрын босану, преэклампсия, ұрықтың дистресі секілді жағдайлар қауіпті. Сонымен қатар төрт және одан көп босану, босанар алдында немесе кейінгі жатырлық қан кету де тәуекелді арттырады.
- Жүктілік кезінде жұқпалар. Мәселен, қызылша сияқты инфекциялар баланың дамуына зиян тигізіп, аутизм қаупін арттыруы мүмкін.
- Улы заттардың әсері. Кейбір дәрі-дәрмектер, мысалы эпилепсияға қарсы препараттар, сонымен қатар ауыл шаруашылығында қолданылатын хлорорганикалық қосылыстар мен ластанған ауа ұрыққа кері әсер етуі мүмкін.
- Ата-ананың жасы. Егер анасы 35 жастан асса, ал әкесі 50 жастан асқан болса, аутизм даму қаупі жоғарылайды.
Айта кету керек, вакцинация мен аутизм арасында ешқандай ғылыми байланыс анықталмаған.
Аутизмнің белгілері
Аутизмнің алғашқы белгілері әдетте 2–3 жаста байқалады, бірақ кейде ертерек немесе кешірек те білінуі мүмкін. Белгілер әртүрлі және барлық балада бірдей бола бермейді. Кейде кейбір мінез-құлық ерекшеліктері АСБ-ға ұқсаса да, бұл бұзылыстарға жатпайды. Сондықтан тек маман ғана нақты бағалау жүргізе алады. Жас ерекшеліктеріне қарай келесі белгілерге назар аудару қажет:
6 айда:
- Сирек күлімсірейді, эмоцияларын көрсетпейді;
- Көзбен байланыс орнатпайды;
9 айда:
- Аз күледі, дыбыс шығармайды, эмоцияны сирек білдіреді;
12 айда:
- Шағымданып немесе былдырлап сөйлемейді;
- Аты аталғанда жауап қатпайды;
- Ым-ишара қолданбайды (мысалы, қолын созбайды немесе заттарға нұсқамайды);
16 айда:
- Сөйлей алмайды немесе өте аз сөйлейді;
24 айда:
- Қарапайым екі сөзден құралған сөйлемдер құрай алмайды (басқа біреуді қайталау есепке алынбайды);
Кез келген жаста:
- Әлеуметтік дағдылары кенеттен жоғалады, сөйлеу қабілеті нашарлайды;
- Айналасындағылармен көзбен байланыс жасамайды;
- Жалғыз болуды қалайды;
- Басқалардың эмоциясын түсінуде қиындық көреді;
- Сөйлеу дамуы кешеуілдейді;
- Бір сөзді немесе сөйлемді қайта-қайта қайталайды;
- Қызығушылықтары шектеулі: тек белгілі бір ойыншықтар немесе әрекеттер қызықтырады;
- Қимыл-қозғалысты қайталайды: тербелу, алақан соғу, айналу;
- Жарық, дыбыс, дәм, иіс сияқты тітіркендіргіштерге ерекше немесе өткір әсер етеді (мысалы, жылау, айқайлау).
Кейбір балалар ән салғандай немесе робот секілді сөйлейді. Олар бет-әлпет мимикасын түсінбей, өз эмоцияларын білдіре алмауы мүмкін. Кейде сөздерді жаттап алып, нақты жағдайға сәйкес қолдана алмайды. Тіпті қарапайым өтініштерді орындамайтын сияқты көрінуі мүмкін.
Кейбір жағдайларда олардың әрекеті өзгеше, кейде қорқынышты болып көрінеді: олар өз басын соғады, тістейді, үйлесімсіз немесе оғаш қимылдар жасайды — бұл координация бұзылыстарымен байланысты.
Аутизм белгілері байқалса не істеу керек? Ең алдымен педиатрға қаралу қажет. Ол алғашқы тексеріс жүргізіп, аутизмге күдік болған жағдайда невропатологқа жібереді. Невропатолог баланың мінез-құлқын зерттеп, бұзылыстың белгілерін анықтаған жағдайда диагноз қояды. Әдетте бағалау DSM-5 (Америкалық психиатриялық ассоциация) нұсқаулығына негізделеді.
Аутизмі бар адамдарға қалай көмектесуге болады? Дәрігерлер бұзылыстың көріністерін азайту, баланың дамуы мен әлеуметтік бейімделуіне көмектесу үшін әртүрлі әдістерді қолданады. Әр балаға жеке терапиялық бағдарлама әзірленеді. Ол мыналарды қамтуы мүмкін:
- Мінез-құлықтық және коммуникативтік терапиялар. Мамандар балаға әлеуметтік дағдыларды дамытып, оларды түрлі жағдайларда қолдануға көмектеседі;
- Коррекциялық педагогика. Бұл — құрылымы жақсы жасалған арнайы білім беру бағдарламасы, оған дәстүрлі және қосымша сабақтар кіреді. Мұнда мамандар баланың әлеуметтік дағдыларын жетілдірумен айналысады;
- Отбасылық терапия. Бұл сабақтарда ата-аналар мен туыстарға баламен қалай қарым-қатынас орнату және ойнау керектігі үйретіледі;
- Дәрі-дәрмектер. Кейде дәрігерлер мазасыздықты төмендететін, гиперактивтілікті немесе ұйқы проблемаларын шешетін препараттар тағайындайды;
- Басқа әдістер. Мысалы, логопед, дефектологпен жұмыс, еңбек және физиотерапия.
Аутизмі бар балалар айналасындағылармен көбірек араласқан сайын, олардың белгілері сирек әрі жеңіл өтеді.
Бұған дейін аутизмды анықтаудың жаңа әдісі туралы жазған едік.