Қазақстанның кең байтақ даласын еркін мекендейтін киік (ақбөкен) популяциясы соңғы жылдары бұрын-соңды болмаған деңгейге дейін өсіп отыр. Екі мыңыншы жылдары жойылып кету алдында тұрған бұл түз жануарларының саны кейінгі 8 жыл ішінде 12 есеге артып кеткен. Осыдан екі жыл бұрын ғана көктемгі әуе санағында киіктердің саны 2 миллионға жуықтап, төлдегеннен кейін күзде 2,6 миллионға жетуі мүмкін деген болжам жасалғаны есімізде.
Киік санының көбеюі бір жағынан экологиялық жетістік болғанымен, екінші жағынан олар ауыл шаруашылығы жерлеріне жайылып кіріп, егін мен шабындықты таптап, шаруаларға айтарлықтай зиянын келтіре бастады. Ал бұл шаруаларымыздың дабыл қағуына алып келді.
Нәтижесінде даланың символына баланған киіктердің санын қолдан реттеу – бүгінгі күні еліміздегі ең өзекті экологиялық әрі әлеуметтік мәселеге айналып кетті.
Киіктің экожүйедегі орны және табиғи тепе-теңдікке әсері қандай?
Киік – дала экожүйесінің ажырамас бөлігі. Ғалымдардың айтуынша, бұл жануарлар өсімдіктер мен жануарлар әлеміндегі тепе-теңдікті ұстап тұруға көмектеседі. Киіктер кең байтақ сайын далада мыңдап топтанып жүріп, әртүрлі өсімдік түрлерімен қоректенеді, сол арқылы табиғи жайылымдарды реттейді. Киіктердің еркін миграциясы өсімдік тұқымдарын таратып, топырақ құнарлылығын арттыруға ықпал етеді екен.
Сонымен қатар киік – талай жыртқыш аңға жем бола отырып, қоректік тізбекте маңызды рөл атқаратын көрінеді. Мысалы, қасқыр тәрізді жыртқыштардың саны киікке тікелей тәуелді; ал жыртқыштардың азаюы, керісінше тұяқты жануарлардың шамадан тыс көбейіп кетуіне әкеледі.
Экология саласы белсенділерінің пікірінше, соңғы жылдары қасқырдың азаюы киік санының табиғи реттелу тетігін бұзып жіберген. Жалпы алғанда, киіктердің далада көптеп болуы – табиғи тепе-теңдікті сақтап, экожүйенің климат өзгерісі секілді қатерлерге төзімділігін арттыратын факторлардың бірі.
Киік популяциясының ауыл шаруашылығына ықтимал зияны мен пайдасы
Киік санының күрт артуы ең алдымен ауыл шаруашылығымен айналысатын өңірлерде қиындық туғызып жатыр. Әсіресе, Батыс Қазақстан облысында жүз мыңдаған үйір киік мал жайылымдарын таптап, шабындық шөпті жеп кетіп, фермерлерді шығынға батырған жағдайлар тіркелген. Мысалы, 2021 жылы төтенше жағдайға байланысты шаруалар далалық шабындықтарға шыға алмаған кезде, киіктер сол алқаптарда қаптап кетіп, дайын тұрған шөп пен егінді таптап, түгел құртқан. Бұл оқиғадан кейін кейбір ауыл тұрғындары қысқы маусымда жем-шөпсіз қалғанын айтып, киік аулауға рұқсат беруін талап еткен.
Ресми деректерге жүгінетін болсақ, 2023 жылы киіктер Қостанай, Қарағанды, Ақмола, Ақтөбе және БҚО өңірлеріндегі 122 мың гектарға жуық егістік алқапқа залал келтіріп, шамамен 12 миллиард теңгеден астам шығынға ұшыратқан. Киіктер тек егінді ғана емес, мал бағатын жайылымды да таптап кететіні шаруалар үшін үлкен проблемаға айналып отыр.
Сонымен бірге киік – халық игілігіне жаратуға болатын табиғи ресурс. Дұрыс басқарылған жағдайда, киіктің еті мен өзге де бөліктері экономикалық пайда әкелуі мүмкін.
Мамандардың айтуынша, соңғы кездері киік саны шектен тыс көбеймеуі үшін реттеу кезінде олардың етін кәдеге жаратып, консервіленген өнім ретінде халыққа ұсыну мүмкіндіктері қарастырылуда. Жақында ғана осы мәселе Мәжілістің мінберінде де көтерілгенінен хабардармыз.
Сондай-ақ киік мүйізі дәстүрлі шығыс медицинасында бағалы болғандықтан, оны заңсыз жолмен сатуды болдырмас үшін мемлекет меншігіне алу туралы шешім қабылданған. Яғни, киік өнімі – тиісті стандарттарды әзірлеп, бақылау болса – шаруалар мен жалпы халық үшін белгілі бір пайда көзіне айнала алады деген пікірлер бар. Алайда, бұл өте сақтықты қажет ететін шаруа, себебі киікті коммерциялық мақсатта пайдалану браконьерлікті өршітіп жіберуі әбден мүмкін.
Киік санын реттеуге қатысты заңнамалық шаралар қалай жүріп жатыр?
Қазақстанда ақбөкендерді аулауға 1990 жылдан бастап заң жүзінде тыйым салынып, қатаң мораторий енгізілген болатын. Сол уақыттан бері браконьерлікпен күрес және қорғау шаралары нәтижесінде киік саны тұрақтала бастады. Әсіресе, екі мыңыншы жылдардың басында саны 21 мың басқа дейін құлдыраған киік популяциясы мемлекет қабылдаған бағдарламалардың арқасында қайта қалпына келді.
2005 жылы киікті сақтап қалу жөніндегі алғашқы ұлттық бағдарлама қабылданып, 2016 жылдан бастап үш негізгі популяцияның саны жыл сайын өсіп отырды. 2015 жылы қазақ даласын дүр сілкіндірген белгісіз індеттен 200 мыңнан астам киік қырылып қалғанымен, оның арты популяцияның одан әрі өсуіне тосқауыл бола алмады. 2016-2023 жылдар аралығындағы мораторий кезінде Қазақстан әлемдегі киіктердің 90 пайыздан астамы мекен ететін қауіпсіз өңірге айналып шыға келді. Нәтижесінде, 2003 жылы небәрі 21 мың бас болған ақбөкен саны 2023 жылы 1,9 миллионнан асып түсіп, кеңес дәуіріндегі тарихи максимумнан да көп болып отыр.
Киік санының осылай рекордтық деңгейге жетуі Үкіметті жаңа шешімдер қабылдауға итермеледі. 2022-2023 жылдары фермерлер тарапынан «киіктерді көбейтіп жіберді» деп дабыл қағу күшейіп, тіпті сол кездегі экология министріне қатысты дау туындады.
2023 жылдың тамыз айында Үкімет ақыры киік популяциясын басқару және реттеу туралы арнайы қаулы қабылдады. Бұл шешім оңайлықпен қабылданбағаны тағы есімізде. Бір жағынан шаруалар талап қойса, екінші жағынан экологтар қарсы шықты. Қаулы негізінде 2023 жылғы 15 қыркүйек пен 10 желтоқсан аралығында Қостанай, Қарағанды, Ақмола және Батыс Қазақстан облыстарының аумақтарында киіктерді аулау науқаны басталды.
Ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті ғалымдары ұсынған биологиялық негіздеме бойынша киіктің Орал популяциясынан – 20 пайыз (шамамен 226 мың бас), Бетпақдала популяциясынан – 15 пайыз (111,8 мың бас) алып қалу керек деп белгіленді. Осы шектеулі және бақылаулы аулау алғашқы кезеңде небәрі 20 мың киікті қамтығаны хабарланды.
2023 жылғы күзгі науқан – Қазақстанда отыз жылға жуық уақыттан кейін киікке қатысты жүргізілген алғашқы ресми реттеу шарасы болды. Экология және табиғи ресурстар министрлігінің бұйрығымен осы жылдың 6 қазанынан бастап киік санын реттеудің құқықтық тетіктері күшіне енді. 2024 жылдан бастап жыл сайын 1 қазан – 15 қараша аралығында киік аулауға кезеңді түрде рұқсат берілетін болып жоспарланды. Үкімет алдағы жылдары киік популяциясын тұрақты пайдалану жүйесін қалыптастыруды көздеп отыр: яғни киік етін тағам ретінде пайдалану, трофейлік және әуесқой аңшылықты қатаң квота арқылы ұйымдастыру сияқты мәселелер қоғам талқысына салынып, қажетті нормативтік өзгерістер дайындалуда.
Мұндай саясат бір жағынан киіктің экожүйедегі рөлін ескере отырып санының шектен тыс өсуін тежеп отыруды, екінші жағынан жергілікті халықтың мүддесін қорғауды мақсат тұтады.
Қоғамдағы түрлі пікірлер мен талқылау нені көздейді?
Киік санын реттеу тақырыбы қоғам ішінде қызу пікірталас туғызып жатыр. Әртүрлі мүдделі топтар өз көзқарастарын ашық білдіріп келеді:
Экологтар мен табиғат қорғаушылар киіктерді жаппай аулауға түбегейлі қарсы. Олар киік санының көбеюін адамның табиғатқа араласуы әсерінен экожүйедегі тепе-теңдіктің бұзылуынан болды деп есептейді. Мысалы, «қасқыр-киік» табиғи тепе-теңдік тізбегі үзіліп қалғанын атап өтеді: соңғы жылдары қасқырларды жою үрдісі күшейгендіктен, киіктердің табиғи жауы азайып, олардың саны еш кедергісіз артты.
Экобелсенді Лаура Мәлікова адамның қатысуымен жасалатын мемлекеттік аңшылық әдісі орнына жыртқыштар санын қалпына келтіру арқылы табиғи реттеу әдісіне көшуді ұсынады.
Белгілі табиғат жанашыры Сәкен Ділдахмет болса, киіктерді қырып салудан бұрын олардың миграциялық жолдарын қалпына келтіру қажет деп санайды.
Кең байтақ далада киік көшетін дәліздерді автожолдар мен теміржолдар бөліп тастаған, көптеген су көздері жекеменшікке өтіп қоршалған, сондықтан киік өз өрісіне сыймай, егістікке кіріп кетуге мәжбүр. Билік осы мәселеге назар аударып, дала жануарының көшіне мүмкіндік туғызуы қажет, — дейді.
Экологтар сондай-ақ киік саны тым көбейген жағдайда індет таралып, оның үй жануарларына жұғу қаупі барын ескертеді. Сондықтан жаппай қыруға қаржы жұмсағанша, 2015 жылғы сияқты қырғынды болдырмау үшін аурулардың алдын алу зерттеулеріне көңіл бөлуді сұрайды.
Жалпы, табиғат қорғаушылар киік популяциясын «санын шектеу» емес, тұрақты тепе-теңдікті сақтау арқылы басқарған дұрыс деп санайды.
Ал егіншілік және мал шаруашылығымен айналысатын ауыл кәсіпкерлері үшін сансыз үйір киіктің жайылымды таптап кетуі айтарлықтай үлкен проблемаға айналып отыр. Батыс өңірдегі фермерлер соңғы жылдары киіктен келген шығынның орны толмай отырғанын ашына жеткізіп, мемлекеттен нақты шаралар қабылдауды күтеді.
Олардың сөзінше, мыңдаған киік бірге жүргенде жайылым мен шабындыққа ештеңе қалдырмайды, тіпті кейбір шаруа қожалықтары қысқы мал азығын дайындай алмай қалған.
Егінімізді жайпап, шабындығымызды жермен-жексен етті. Қаптап келіп, таптап өткенде, қайыруға айла қалмайды, – деп күйінеді шаруалар.
Мал өсіретін өңірлерде ақбөкендердің көбейіп кетуі үй жануарларына су мен шөп жетіспеуі сияқты қосымша қиындықтар туғызуда. Сонымен қатар фермерлер үкіметтен киіктерден келген зиян үшін өтемақы төлеуді талап етеді және популяцияны шұғыл түрде азайтпаса, «ауыл шаруашылығына апат төнеді» деп дабыл қағуда. Олардың ұстанымы бойынша, киік бұрын даланың ажырамас бөлшегі болғанымен, қазір санын шамадан тыс көбейтіп алғандықтан адам баласы өз пайдасын да, табиғат тепе-теңдігін де ойлап, реттеуге кірісуі керек.
Қарапайым халық сияқты қоғамның бір бөлігі үшін киік – киелі жануар, қазақ даласының символы. Әсіресе, қала тұрғындары мен киік мекендемейтін өңірлердің халқы арасында ақбөкенді атуды мүлдем қолдамайтындар көп.
«Қандай жағдай болса да киелі жануарды бей-берекет атуға болмайды! Оның киесі бар, түрлі табиғи апатқа тап боламыз» деп қарсы шыққан азаматтар әлеуметтік желілерде белсенді пікір білдіріп жатыр.
Олардың пайымдауынша, мемлекет шаруаларға басқа шешім (мысалы, өтемақы, қоршау орнату, қорықтар құру) тауып беріп, киікті қыруға жол бермеуі керек. Дегенмен, кейбір тұрғындар фермерлердің күйзелісін түсіне отырып, ақбөкен етін арзан бағамен нарыққа шығару арқылы халықты қолжетімді өніммен қамтамасыз етуге де болады деп есептейді.
Сондай-ақ, киік санын реттеу шараларын ашық өткізіп, оның экологиялық және экономикалық тиімділігін халыққа түсіндіру қажеттігі айтылуда. Қалай десек те, киіктердің тағдырына алаңдайтын жұртшылық биліктің әр қадамын назарда ұстап, түрлі талқылау әлі де жалғасуда.
Қазақстандағы киік популяциясының күрт өсуі – экологиялық тепе-теңдікті сақтаудың маңызын және адам мен табиғат арасындағы нәзік байланысты айқын көрсеткен жағдай. Бір жағынан, киік – қазақ даласының байлығы, оны көздің қарашығындай сақтау керек; екінші жағынан, шектен тыс көбейген жануарлар тобы ауыл шаруашылығына зиянын тигізіп, экономикалық мәселеге ұласты. Сондықтан киік санын реттеу кезінде ғылыми негізделген, балансты шешім табу қажет. Мемлекет қабылдап жатқан саясат – популяцияны тұрақты деңгейде ұстай отырып, жануарды пайдалы ресурсқа айналдыруға тырысу – осы күрделі мәселенің бір жолы. Алдағы уақытта киік санының табиғи реттеу механизмдерін (жыртқыштар санын қалпына келтіру, миграциялық жолдарды ашу) ескеріп, қоғамның барлық топтары (экологтар, шаруалар, сарапшылар) қатысатын тиімді басқару моделі қалыптасуы тиіс. Киік санын реттеу айналасындағы пікірталастар экология мен экономика мүдделерінің тоғысар тұсын табу керектігін көрсетеді. Бұл – тек бір жануардың тағдыры емес, тұтас табиғат пен адам үйлесімінің мәселесі. Ендеше, киелі жануар – ақбөкенді сақтай отырып, дала мен халық мүддесін тең ұстау баршамызға ортақ міндет болмақ.
