Теңге бағамы 2025 жылдың күзі мен қыс айларында айтарлықтай ауытқуларды бастан өткерді. Қыркүйек айында доллар бағамы тарихи межеге жақындап, 1 АҚШ доллары шамамен 550 теңгеге таяды. Алайда Ұлттық банктің шаралары және сыртқы нарықтағы өзгерістер нәтижесінде теңге кейіннен нығайып, қарашада 518 теңге деңгейіне дейін бекіді. Ресми статистика бойынша, желтоқсан ортасына қарай доллар бағамы ~520 теңге маңайында тұрақтады. Мысалы, 2025 жылғы 17 желтоқсанда Ұлттық банк белгілеген ресми курс 1 долларға 519,61 теңгені құрады, деп хабарлайды Sn.kz ақпарат порталы.
Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов валюта нарығындағы ахуалға қатысты бірнеше рет түсініктеме беріп, жыл соңына дейін теңге бағамы бойынша күрт өзгерістер күтпейтінін мәлімдеді. Қарашадағы брифингте ол сыртқы макроорта салыстырмалы түрде тұрақты екенін, мұнай бағасы 60-65 доллар шамасында сақталса, теңге бағамында «ешқандай күрт қозғалыстар болжанбайтынын» атап өтті. Сондай-ақ Т.Сүлейменов базалық мөлшерлемені көтерудің (қазан айында 16,5%-тен 18%-ке) теңгені қысқа мерзімде күшейткенін түсіндірді. Бұл шешім шетелдік инвесторлардың теңгелік активтерге қызығушылығын арттырып, елге қосымша 800 млн доллар капиталдың келуіне ықпал етті. Ұлттық банк басшысы жыл соңына дейін ұлттық валютаның бағамы қазіргі деңгейге жақын диапазонда сақталады деп күтетінін, алайда нарықтық ауытқулар болуы мүмкін екенін айтты. Егер валюталық нарықта алыпсатарлық жолмен тұрақсыздандыру белгілері байқалса, реттеуші орган жылдам әрі шешімді түрде әрекет етуге дайын екенін, қажет жағдайда интервенциялар жасалатынын ескертті. Бұл – теңге бағамын шамадан тыс құлдыраудан қорғауға бағытталған ресми ұстаным.
Қаржы министрлігі де ұлттық валюта бағамының орта мерзімді болжамын жариялап отырады. 2025 жылдың қазан айында Сенат кулуарында Қаржы вице-министрі Мәди Такиев 2026-2028 жылдарға арналған республикалық бюджетте 1 доллардың бағамы 540 теңге деңгейінде индикативті көрсеткіш ретінде алынғанын мәлімдеді. Мұнайдың бағасы барреліне $60 деңгейінде болжанған. Бұл цифрлар бюджетті жоспарлау үшін қажетті есептік параметрлер екенін айта кеткен жөн. Ұлттық банк өкілдері бюджетті есептеу мақсатында белгіленген 540 теңгелік бағам – «ешбір жағдайда мақсатты көрсеткіш емес, тек индикативті жоспарлау құралы» екенін түсіндірді. Яғни, Үкімет пен Ұлттық банк бюджеттік жоспарлау кезінде белгілі бір бағамды болжам үшін қолданғанымен, қаржы реттеушісі теңгені дәл сол көрсеткішке жеткізу мақсатын қойып отырған жоқ. Ұлттық банк үшін басты мақсат – инфляцияны бақылау, ал теңге бағамы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс арқылы қалыптасатын икемді шама болып қала береді.
Дегенмен, кейбір сарапшылар ұлттық валюта бағамы бойынша Ұлттық банктен гөрі күңгірттеу болжам айтуда. Мәселен, ірі қаржы институттарының талдаушылары теңгенің құнсыздануы жалғасып, белгілі бір уақыт көкжиегінде доллар бағамы 550 теңгеден де жоғары болуы мүмкін екенін жоққа шығармайды. Halyk Finance зерттеуінде 2025 жылдың соңына қарай теңге бағамы 1 доллар үшін 550–560 теңге деңгейіне дейін әлсіреуі мүмкін екені айтылған. Бұл болжам ұлттық қордан бюджетке аударылатын трансферттердің қысқаруына және импорт өсіміне байланысты теңгеге қысым сақталады деген күтулерге негізделген. Шынында да, 2025 жылғы бюджеттің параметрлеріне қарасақ, Үкімет жыл соңына қарай теңгенің белгілі бір дәрежеде арзандайтынын болжап отыр (жоғарыда атап өткен 540 теңгелік индикатор). Тіпті кейбір экономистер «идеалды жағдайда доллар 550–560 теңге деңгейінде болуы бюджетке қосымша кіріс әкелетін еді» деп тұспалдайды. Өйткені теңгенің шамалы әлсіреуі – экспорттаушылар мен бюджет кірісі үшін тиімді фактор: мұнай мен металдарды шетел валютасына сату арқылы түсетін табыс теңгеге шаққанда көбейеді. Қаржы сарапшысы Арман Бейсембаевтың айтуынша, үкімет үшін теңгенің шамадан тыс күшеюі тиімсіз, себебі бюджетке түсетін кіріс азаяды; сондықтан 1 доллар = 540–550 теңге аралығы салыстырмалы түрде қолайлы деп саналады. Алайда теңгені әдейі әлсірету де қауіпті: күрт девальвация жағдайында инфляция шарықтап, әлеуметтік наразылық туындауы ықтимал. Сол себепті сарапшылар Қазақстан үшін ең бастысы – валюта бағамының белгілі бір тұрақты дәлізде болуын қамтамасыз ету, рубльмен «девальвация жарысына» түспеу маңызды екенін айтады. Теңгенің немесе рубльдің бірден қатты құнсыздануы өндіріс секторы мен халыққа тиімсіз, бизнес-жоспарлауды қиындатады. Сондықтан болжамдарға сәйкес, алдағы уақытта теңге бағамы нарық күштерінің әсерімен біртіндеп өзгергенімен, үкімет пен Ұлттық банк оның тым құбылып кетпеуіне мән бермек.
Теңге бағамына ықпал ететін негізгі сыртқы факторларға келсек, ең алдымен әлемдік мұнай бағасының деңгейі тұр. Қазақстан экспортының негізгі үлесі мұнайға тиесілі, сондықтан мұнай арзандаса, экспорттық валюта түсімі азайып, теңгеге қысым өседі. Қазіргі кезде Ресей мұнайы (Urals) санкциялар салдарынан $40–45 шамасында сатылып, Ресей рубліне девальвациялық қысым жасауда. Сарапшылар рубльдің әлсіреуі белгілі дәрежеде теңгеге де жұғатынын айтып отыр – екі ел арасындағы тығыз сауда және ЕАЭО ортақ нарығы шеңберінде рубль мен теңге бағамдарының байланысы күшті. Егер Ресей билігі бюджет мүддесі үшін рубльді әлсіретуге саналы түрде жағдай жасаса (мәселен, Ресейде қазір 1 доллар = ~75–77 рубль, олар 90–100 рубль деңгейін қалайды деген пікір бар), онда теңге де рубльге ілесіп біртіндеп құнсыздануы мүмкін. Сонымен бірге, АҚШ Федералдық резерв жүйесінің ақша-несие саясаты, әлемдік нарықтардағы доллардың күшеюі немесе әлсіреуі де теңгенің бағамына әсер ететіні белгілі. Ішкі факторлардан – импорт пен экспорт көлемінің арақатынасы, төлем балансының жағдайы, инфляция деңгейі және халық пен бизнестің долларлану үрдістерін атауға болады. Ұлттық банк базалық мөлшерлемені көтеру арқылы (18% деңгейі) теңгеге деген сұранысты арттыруға күш салды, ал Үкімет Ұлттық қордан бөлінетін трансферттер көлемін төмендетіп, фискалдық ықпалды азайтуда. 2025 жылы Ұлттық қордан валюталық сатылымдар айтарлықтай қысқарып, тамыз айында тек $420 млн теңге бөлінді – бұл шілдедегі көлемнен 1,5 есе аз. Бұның оң әсері – валюта нарығында теңге ұсынысы төмендеп, айырбас бағамына тұрақтандырушы ықпал етті. Сонымен бірге мұнайдың әлемдік бағасы жазда шамамен $72 болып, шілдедегіден сәл жоғарылады, ал АҚШ доллары дамушы нарықтар валюта қоржынына қатысты сәл әлсіреді – осылар теңгеге қолайлы жағдай туғызды. Нәтижесінде тамызда сұраныс пен ұсыныс теңесіп, курс ~540 теңге төңірегінде бекіді.
Теңге бағамының 550 деңгейінен асуы немесе керісінше осы межеде тоқтауы еліміздің экономикасы мен халықтың жағдайына әртүрлі ықпал етуі мүмкін. Егер ұлттық валюта бұдан әрі әлсіреп, 1 доллар 550 теңгеден едәуір асып кетсе, импорттық тауарлар бағасы өсіп, инфляция қарқыны үдей түсуі ықтимал. Қазақстан көптеген тұтыну тауарларын шетелден әкеледі, сондықтан теңгенің әрбір құнсыздану толқыны сөрелердегі бағалардың көтерілуіне әкеледі. Биылғы инфляция деңгейі онсыз да жоғары – сарапшылар 2025 жылдың қорытындысында инфляция ~12,3% болады деп болжаса, 2026 жылы 10%, 2027 жылы 7%-ға түсуі мүмкін деп отыр. Алайда егер теңге күрт арзандаса, ішкі бағалардың өсуі қайта қарқын алып, бұл жоспарлар орындалмай қалуы мүмкін. Инфляцияның шарықтауы халықтың табысына қысым жасайды, әсіресе азық-түлік, жанармай, дәрі-дәрмек сияқты негізгі қажеттіліктер қымбаттап, нақты кірістер төмендейді. Әлеуметтік тұрғыдан алғанда, теңгенің құнсыздануы тұрғындардың доллар немесе алтын сияқты активтерге үдере көшуіне (долларизацияға) жол ашуы мүмкін, бұл өз кезегінде банктердегі депозиттердің долларлану деңгейін өсіреді.
Бірақ теңгенің шамалы және бақылаулы әлсіреуінің өз оң әсерлері де бар. Жоғарыда айтылғандай, экспорттаушы кәсіпорындар өнімін шетел валютасына сатқанда, ұлттық валюта арзандаса, олар экспорттан түсетін табысты көбірек теңгеге айырбастап, пайдасын ұлғайтады. Бұл мемлекет қазынасына қосымша салық түсімдерін әкелуі мүмкін. Мәселен, мұнай, металдар қымбаттаған кездері және теңге әлсіреген жағдайда Қазақстан бюджеті қосымша кіріс жинайды. Қаржы министрлігінің дерегінше, бюджет жоспарында теңге бағамының 1 доллар = 540 тг деңгейінде алынуы да осындай сақтық пен кірісті болжамдаудан туындаған. Алайда үкімет үшін бұл екіұшты жағдай, бір жағынан теңгенің тым күшеюі экспорт пен бюджетті әлсіретсе, екінші жағынан оның қатты құлдырауы халық наразылығына және әлеуметтік тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін. Сондықтан билік теңгенің айырбас бағамын нарық өзі анықтауына мүмкіндік бере отырып, оның күрт секірістеріне жол бермеуге тырысады.
Ұлттық банк төрағасы теңгенің қазірге нығаюын «дауыл алдындағы тыныштық» деп санамайтынын, жыл соңына дейін ерекше соққы күтпейтінін нақты айтты. Бұл – реттеушінің нарық тұрақтылығына деген сенімін көрсетеді. Сонымен бірге Ұлттық банк инфляцияны төмендету үшін қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде (жоғары пайыз мөлшерлемесі), ал үкімет фискалдық тәртіпті сақтап, Ұлттық қор қаражатын орнымен пайдалану жағында. Осындай үйлестірілген саясат нәтижесінде сарапшылардың орташа болжамы бойынша, 2025 жылы доллардың орташа бағамы ~525 теңге айналасында қалыптасуы мүмкін, ал 550 теңгеден жоғары белеске тек 2027 жылы ғана шығуы ықтимал. Яғни, жақын арада теңгенің аса қатты құнсыздану қауіпі төмен деген сөз.
Қорыта айтқанда, теңгенің жыл соңына дейін 550 теңгелік деңгейден асуы – кей сарапшылар болжағанымен, ресми органдар ондай жағдайды күтпейді. Теңге бағамына сыртқы факторлар (мұнай, рубль, жаһандық нарық) ықпалын жалғастыра беретіні анық, бірақ Ұлттық банк пен үкімет ұлттық валютаны қорғау құралдарын пайдалануға дайын. Халық үшін ең бастысы – валюта бағамының болжамды, күрт ауытқусыз болғаны. Өйткені теңгенің айырбас бағамы тек макроэкономикалық көрсеткіш емес, әр азаматтың күнделікті өміріне әсер ететін маңызды фактор. Алдағы мереке қарсаңында теңге бағамы шамамен қазіргі деңгейінде сақталады деген үміт бар. Кем дегенде, ресми болжам мен қабылданып жатқан шаралар соған негіз болып отыр. Валюта нарығындағы ахуалдың әрі қарай қалай өрбитінін уақыт көрсетер, дегенмен экономикалық саясаттың басты мақсаты – ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып, ішкі баға мен әлеуметтік жағдайды бақылауда ұстау болмақ.
