Еліміздің аумағында биылғы көктем-жаз маусымында үйірлі шегіртке зиянкестерімен күрес науқаны басталды. Мамандар бұл жылы шегірткелер шамамен 2,1 миллион гектар аумаққа таралуы мүмкін деп болжап отыр, бұл – өткен жылмен салыстырғанда 1 миллион гектарға аз көрсеткіш. Дегенмен, зиянкестердің географиялық таралу ауқымы кең болып тұр, ең көп қауіпті аймақтар ретінде Қостанай, Ақтөбе, Түркістан және Батыс Қазақстан облыстары аталуда.
Ресми деректерге сүйенсек, 22 мамырға дейін елімізде 2,8 млн гектар жер тексеріліп, оның 498 мың гектары шегіртке жәндіктерімен залалданғаны анықталды. Сол кезеңде республиканың 14 өңірінде жалпы 464 мың гектардан астам алқапта химиялық өңдеу жүргізіліп, зиянкестер ошағын жою шаралары атқарылды.
Шегірткнің қаптауына жаһандық жылынудың әсері мол
Мамандар шегіртке зиянкестерінің жаппай көбеюін табиғи факторлармен де байланыстырады. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, жаһандық жылыну жәндіктердің көбейіп, жаңа аумақтарға таралуына қолайлы жағдай туғызады екен. Мысалы, бірқатар шетелдік зерттеулер жер шарының температурасы 1°С-қа көтерілген сайын шегірткелердің шабуылы жиілей түсетінін айтады.
Шегіртке әлемдік азық-түлік қорының 10 пайызын жойып жібере алады. Жалпы айтқанда, болашақта шегіртке шабуылы жаһандық жылыну салдарынан жиірек және көбірек болады деп күтілуде, – дейді халықаралық сарапшылардың бірі.
Демек, климаттың өзгеруі Қазақстанда да бұл зиянкестердің қаулап шығуына әсер етуі мүмкін деген болжам бар.
Шегірткемен күресу үшін Қазақстан Үкіметі ауқымды және үйлестірілген шаралар қабылдап отыр. Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, биыл зиянкестерге қарсы қорғау жұмыстарына республикалық бюджеттен 7,1 миллиард теңге бөлінген. Елдің барлық өңірлерінде шегірткеге қарсы күресті ұйымдастыру және үйлестіру мақсатында жедел штабтар құрылды.
Сондай-ақ, елімізге шекаралас мемлекеттермен бірлесіп әрекет етуде. Нақтылай айтқанда, Өзбекстан, Ресей, Қытай, Қырғызстан секілді көршілес елдермен ақпарат алмасу, шекара маңын бірлесіп зерттеу және зиянкестің көшіп өтуіне жол бермеу бойынша келісімдер іске асырылып жатыр. Халықаралық деңгейде де БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы аясында алыс-жақын шетелдермен ынтымақтастық орнатылған.
Шегірткемен күресте қандай техника қолданылып жатыр?
Биылғы науқанға бұрын-соңды болмаған көлемде күш жұмылдырылуда. 4 625 маман далалық мониторинг және химиялық өңдеу жұмыстарына тартылғаны хабарланды. Зиянкестерді жоюға арналған арнайы техника саны да жеткілікті: барлығы 443 бірлік бүрку техникасы пайдаланылады, оның ішінде 239 жерүсті желдеткіш агрегат, шамамен 100 аэрозольді газ генераторы, 24 ұшақ және 46-дан астам дрон (пилотсыз ұшу аппараты) бар.
Мысал ретінде тек Қарағанды облысының өзінде қазіргі кезде 9 вентиляторлы шашқыш, 2 жеңіл ұшақ, 1 дельтаплан және 4 дрон секілді құралдар іске қосылғаны айтылды. Ауыл шаруашылығы вице-министрі Ермек Кенжеханұлының сөзіне қарағанда, өткен жылы Түркістан облысында пилоттық жоба ретінде дрондар қолданылып, тиімділігін дәлелдеген соң, биыл агродрондар мен бүріккіш техника сатып алуды субсидиялау қарастырылған. Мемлекет техника құнының 25 пайызын өтеп береді. Бұл жаңашыл қадамдар химиялық өңдеу жұмыстарының тиімділігін арттыруға және жету қиын аумақтарды қамтуға септігін тигізуде. Сонымен бірге, зиянкестерге қарсы далалық химиялық өңдеу жұмыстарында жерүсті техникасымен қатар авиация да (АН-2 ұшақтары, жеңіл ұшақтар және дрондар) қолданылып жатыр.
Ресми деректер көктемнің басынан бергі қарқынды жұмыстың нәтижесін көрсетеді. 14 мамырдағы жағдай бойынша елімізде 1,48 млн гектар жер тексеріліп, оның 572,4 мың гектарында шегірткелердің қоныстануы анықталды. Залалданған алқаптың 400,9 мың гектары өңдеуге жататыны белгіленді және соның ішінде 397,3 мың гектарында нақты химиялық өңдеу жүзеге асырылып үлгерді.
Өңделген аумақтың негізгі бөлігі ерте көктемде оңтүстікте шоғырланды. Мәселен, Түркістан облысында – 367,3 мың гектар, ал Жамбыл облысында 29,4 мың гектар жер сәуір-мамыр айларында уақтылы уландырылды.
Түркістан облысында Марокко шегірткесіне қарсы өңдеу жұмыстары мамыр айының ортасына қарай аяқталуға жақын қалды, қазір тек жекелеген ошақтарды тазарту жүріп жатыр. Жамбыл облысында да негізгі өңдеу аяқталып, ендігі кезекте итальялық Прус шегірткесіне қарсы қорғану шаралары жалғасуда.
Ал республиканың өзге өңірлерінде – Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Абай, Жетісу және Ұлытау облыстарында – итальялық Прусқа қарсы химиялық өңдеу жүргізу маусымы басталды. Яғни, мамырдың соңғы онкүндігінен бастап еліміздің батыс, солтүстік және орталық аймақтарында да шегірткемен күрес қызу жүріп жатыр.
Зиянкестерге қарсы препараттар адам денсаулығына залалын тигізуі мүмкін
Шегірткеге қарсы химиялық күрес шаралары қоғамда әртүрлі пікір қалыптастыруда. Эколог мамандар ауыл шаруашылығы зиянкестерімен тек улау арқылы күресу қоршаған ортаға зиянын тигізуі мүмкін деп алаңдайды. Әсіресе, омарта шаруашылығымен айналысатын ауыл тұрғындары өңделген алқаптарға шашылатын инсектицидтердің салдарынан бал аралары жаппай қырылып жатқанын айтып, дабыл қақты. Мәселен, былтыр Түркістан облысында шегірткеге қарсы химикаттар әсерінен ара өлімдері тіркелгені хабарланды.
Омарташылардың сөзінше, улы препараттар бал арасына ғана емес, адам денсаулығына да залалын тигізуі мүмкін. Осыған орай кейбір экологтар Қазақстанға зиянкестермен күресудің баламалы әдістерін қарастыру қажет деп есептейді. Тіпті, шетел тәжірибесіне сүйеніп, шегірткені жоюдың орнына жинап алып, азық ретінде пайдалану идеясын ұсынғандар да бар. Белгілі эколог маман Африка елдерінде халық шегірткелерді түнде аулап, қуырылған түрінде тамаққа қосатынын, тіпті гамбургер жасайтынын мысалға келтіріп, осындай әдісті біздің елде де қолдануға болатынын айтқан еді. Әзірге мұндай ұсыныстар қоғамда қызу талқы тудырғанымен, оларды іс жүзінде жүзеге асыру оңай емес екені анық.
Әрине, ауыл шаруашылығы органдары зиянкестерге қарсы қолданылатын химиялық препараттардың қауіпсіздігіне қатысты сын-пікірлерден хабардар. Ресми тұлғалардың айтуынша, қазір қолданылып жатқан инсектицидтер – мемлекеттік тіркеуден өткен, қоршаған орта мен адамға зияны жоқ деп танылған препараттар. Мысалы, Ауыл шаруашылығы министрлігі өкілдері «бұл химиялық заттар адамдарға да, қоршаған ортаға да қауіп төндірмейді» деп сендіріп отыр.
Шенеуніктердің сөзінше, барлық шаруашылықтар қажетті пестицидтермен толық қамтамасыз етілген және өңдеу жұмыстары белгіленген нормаларға сай, қауіпсіздік талаптарын ескере отырып жүргізілуде. Дегенмен, кейбір тәуелсіз сарапшылар мен экологтар ұзақ мерзімді перспективада химиялық өңдеулер топырақ экожүйесіне әсер етуі мүмкін екенін жоққа шығармайды. Сондықтан зиянкестермен күресте биологиялық немесе экологиялық таза тәсілдерді де дамыту қажеттігі туралы пікірлер айтылуда.
Ауыл тұрғындарының алаңдаушылығы және қоғамның үн қатуы
Шегіртке жайылған аймақтарда жергілікті шаруалар мен тұрғындар да өз пікірлерін белсенді білдіріп жатыр. Әсіресе, биылғы көктем қуаң әрі жылы болғандықтан, кей жерлерде шегіртке әдеттегіден ертерек таралып жатыр. Мысалы, Ақтөбе облысы Шалқар ауданында шаруалар сәуірдің соңы мен мамыр айының басында-ақ шегіртке дернәсілдері қаптап кеткенін байқаған. Олар улау жұмыстарының кешіктіріліп жүргізілгеніне және техникамен жарытып жұмыс істелмегеніне қапалы.
Зиянкестер өрістеп барады, ал өңдеу шаралары дұрыс жүргізілмей жатыр. Удың еш әсері жоқ – егіннен айырылып қаламыз ба деп қорқамыз. Онда ерте көктемнен басталған еңбегіміздің еш кеткені, – дейді шалқарлық дихан Есімбай Жолтаев.
Шаруалардың сөзіне қарағанда, далаға шыққан шашқыш техниканың бірде бұзылып, бірде жанармайы таусылып, жұмыстың кешеуілдеуі зиянкестердің одан әрі таралып кетуіне жол беруде.
Осындай жағдайлар Атырау облысының кей жерлерінде де байқалды. Облыстың Қызылқоға ауданы тұрғындары шегіртке жасыл өсімдікті жойып, жайылымдарды сарғая бастаған құмға айналдыруда деп дабыл қағып үлгерді.
Бүйрек құмында қаптаған шегіртке маңайды жайлап алды. Егер өңдеу жұмыстарын бастамаса, олар қыстау жаққа да жетеді. Қазір жәндіктер жердегі барлық шөпті жеп, жайылымды тып-типыл етіп барады, – дейді ауыл тұрғындары.
Мал жайылатын шөп қалмай қала ма деген үрей де жоқ емес. Бұған жауап ретінде Атырау облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының өкілдері биыл өңірде шамамен 65 мың гектар жер шегіртке қаупіне ілігуі мүмкін екенін, оның ішінде 49 мың гектары – итальялық Прус шегірткесі ошақтары, ал 16 мың гектары – су айдындары маңындағы азиялық шегіртке таралымы екенін мәлімдеді. Бүгінде облыста жоспарлы химиялық өңдеу жүруде, оған жергілікті бюджеттен 176 миллион теңге қаражат бөлінген.
Жалпы, жергілікті билік өкілдері тұрғындар шағымдарына дер кезінде назар аударуға тырысуда. Мысалы, Қызылорда облысында мамыр айының соңында шегіртке мәселесі ушыға бастағанда, сол өңірдің және Ақтөбе облысының әкімдері қатысқан шұғыл кеңес өтті. Ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров егістікке төнген бұл қауіпке байланысты баяндамаларды тыңдап, қорғаныс шараларын күшейтуді тапсырды.
Министрдің айтуынша, қазіргі уақытта шегіртке жәндіктері кейбір аумақтарда тіркелгенімен, егін алқаптарының өзінде әлі жаппай байқалмайды. Дегенмен, ол өңдеу жұмыстарын «науқанның тиімділігі тікелей үйлестірілген жедел әрекеттерге байланысты, сондықтан барлық тапсырмалар қатаң бақылауға алынуы тиіс» деп атап өтті. Айдарбек Сапаров қолайсыз ауа райы жағдайында авиациялық бүрку қиындаса, жерүсті техникасын барынша пайдалануды және жалпы өңдеу қарқынын бәсеңдетпеуді қатаң ескертті.
Кей өңірлерде тұрғындар әлеуметтік желілер арқылы да дабыл қағып жатыр. Қызылорда облысы Қазалы ауданының тұрғыны Динара Дастенова өзінің Facebook парақшасында ауылды шегіртке басып кеткенін бейнежазбаға түсіріп, «Көктемде неге дер кезінде дәрілеп алдын алмады? Осы зиянкеспен күреске бөлінген қыруар қаражат қайда кетті? Ертең бұл жерге халық егін егеді ғой» деп наразылығын білдірді.
Шынында да, қоғам арасында бөлінген қаржы мен нақты атқарылған іс көлеміне қатысты сұрақтар туындап отырғаны байқалады. Дегенмен, ресми органдар бұған жауап ретінде барлық жұмыстар белгіленген жоспар бойынша жүргізіліп жатқанын, қажет болса қосымша техника мен ресурстар тартылатынын айтуда. Мысалы, Ақтөбе облысындағы Шалқар ауданына шаруалардың өтініші бойынша қосымша АН-2 ұшағы жіберіліп, бөгелген аумақтарға химиялық өңдеу шаралары шұғыл ұйымдастырылғаны хабарланды.
Күрестің тиімділігі мен алдағы уақытқа болжамдар қалай өрбиді?
Жалпы, көктем-жаз маусымының алғашқы бөлігінде жүргізілген жедел шаралардың нәтижесінде шегіртке зиянкестері айтарлықтай бақылауға алынғаны байқалады. 27 мамырдағы дерекке сүйенсек, мамандар республика бойынша 4 миллион гектардан астам жерді барлап шығып, шамамен 1,1 миллион гектар аумақта шегіртке дернәсілдері табылғанын мәлімдеді. Соның ішінде шамамен 668 мың гектар жер нақты өңдеуді қажет етсе, мамырдың соңына қарай оның 600 мың гектарға жуығы уландырылып үлгерілген. Яғни, жоспарланған алқаптардың басым бөлігі дер кезінде қамтылды деуге болады.
Ресми тұлғалар барлық қажетті жұмыстар маусым айының ортасына дейін толық аяқталады деп уәде беріп отыр. Бұл өз кезегінде егіннің шығымы мен шабындықтардың сақталуына оң ықпал етуі тиіс.
Қарағанды облысы әкімінің орынбасары Бауыржан Асановтың айтуынша, басты мақсат – зиянкестердің шаруаларға келтірер залалын болдырмау.
Біз алдын ала әрекет етіп, зиянкестер ошағын дер кезінде оқшаулау және оның әрі қарай таралуына жол бермеу үшін жұмыс істеп жатырмыз, – дейді өңір басшысының орынбасары.
Маусым айы басталғалы шегірткеге қарсы күрес солтүстік өңірлерде де жалғасуда. Ауыл шаруашылығы министрлігінің хабарлауынша, биылғы шегіртке таралу циклі өткен жылға қарағанда біршама төмен болғанымен, босаңсуға негіз жоқ. Керісінше, дәл қазір қолға алынған кешенді шаралар алдағы жылдары да қайталануы ықтимал шабуылдың алдын алу үшін маңызды тәжірибе болмақ. Зиянкеспен күресте дәстүрлі химиялық улау әдістерімен қатар, дрондар мен жеңіл авиацияны қолдану, көрші елдермен шекаралас аумақтарда бірлескен мониторинг жүргізу сияқты жаңа тәсілдер өз тиімділігін көрсетті. Мысалы, биылдың өзінде пилотсыз құрылғылардың көмегімен адам бара алмайтын шалғай жерлердегі шегіртке ошақтары анықталып, дереу залалсыздандырылды.
Ауыл шаруашылығы министрлігі жыл сайын қайталанатын бұл табиғи құбылысқа қарсы күресті жүйелі түрде жетілдіруді көздеп отыр. Қазірдің өзінде зиянкестерді бақылау және өңдеу жұмыстарын автоматтандыруға арналған бірыңғай ақпараттық жүйе енгізілуде, ал зерттеу қызметін оңтайландыру үшін геоақпараттық технологиялар мен жасанды интеллект көмегімен болжау модельдері әзірленіп жатыр.
Мамандардың айтуынша, дер кезінде жасалған ғылыми болжам мен жедел әрекет – шегіртке тектес зиянкестердің жолын кесудің ең тиімді жолы. 2025 жылғы көктем-жаз маусымы Қазақстан үшін шегірткеге қарсы күресте біршама оң тәжірибе жинақталған кезең болды деуге негіз бар. Үкіметтің үйлестірген шаралары нәтижесінде биылғы шегіртке қаупі былтырғымен салыстырғанда төмендеу деңгейде ұсталып отыр. Алдағы уақытта да аграрлық сала мамандары мен экологтар күш біріктіре отырып, зиянкестерден қорғанудың қауіпсіз әрі ықпалды жолдарын іздестіруді жалғастыратыны сөзсіз.
Бұл – елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі маңызды міндеттердің бірі болып қалмақ.