The Times of Central Asia сарапшыларының мәліметінше, Қазақстан – өңірдегі қалыптасқан жалғыз орта держава. Орталық Азия елдерінің рейтингі бойынша еліміз Өзбекстан мен Түрікменстанды басып озып, барлық көрсеткіштерде көш бастап тұр, деп хабарлайды Zakon.kz.
Сарапшылардың пікірінше, республика қаржылық тұрақтылықты, институционалдық реформаларды және көпвекторлы дипломатияны тиімді үйлестіре білген. Саясаттанушы Эдуард Полетаев бұл мәртебенің ел дамуына және халықаралық саясаттағы рөліне әсері туралы пікір білдірді.
– Эдуард Эдуардович, сіздің ойыңызша, Қазақстанға орта держава мәртебесін беруге қандай алғышарттар себеп болды? Біздің республикамыздың даму деңгейін Өзбекстан және Түрікменстанмен салыстырғанда қалай бағалар едіңіз?
– Біз жақында ғана Қазақстанның орта держава екендігі туралы айта бастадық. Бұл өткен жылдың басында басталды. Сол кезде Германияның ғылыми-сараптамалық орталығы – Ғылым және саясат қоры мақалалар жинағын жариялады. Онда орта державалардың халықаралық саясаттағы маңызды ойыншы екені атап өтілген. Сол тізімге Қазақстан да енгізілді. Белгілі бір критерийлерге сүйене отырып, еліміз осы қатарға енді. Бұл жаңалық Қазақстанда оң қабылданды, себебі зерттеу атауының өзі – "Орта державалар – халықаралық саясаттағы ықпалды ойыншылар" – беделді мәртебе екенін білдіреді. Яғни G20 тобына кіретін Үндістан, Түркия және Бразилия сияқты елдердің қатарында Қазақстанның да аталуы – үлкен жетістік.
Зерттеушілер Қазақстанды ең алдымен теңгерімді сыртқы саясаты, Орталық Азиядағы басты ойыншы ретіндегі ұстанымы, табиғи ресурстардың бай қоры және Орта дәліз – Транскаспий халықаралық көлік бағытының маңызды бөлігі ретінде ерекше атап өтті. Мен тағы қосар едім: Қазақстан әлем бойынша жер аумағы жөнінен тоғызыншы орында. Бұл да айтарлықтай маңызды фактор. Сонымен қатар еліміз Еуразиядағы негізгі державалар – Қытай және Ресей Федерациясымен шектесіп жатыр.
– Неліктен дәл Қазақстан Орталық Азиядағы жалғыз қалыптасқан орта держава ретінде қарастырылады? Бұл мәртебе елдің халықаралық беделін қалай нығайтады?
– Қазақстанның орта держава ретінде өз орнын нығайтып жатқаны жақсы. Біріншіден, "кеме қалай атанса, солай жүзеді". Екіншіден, салауатты амбициялар да қажет. Бізде белгілі бір экономикалық және дипломатиялық қуат бар. Тиімді басқару тетіктері бар, халықаралық алаңдарда белсенді жұмыс істейміз, әлемдік державалармен кездесіп, маңызды салалардағы мәселелер бойынша өз ұстанымымызды танытып, аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытында әрекет етеміз.
Яғни Қазақстан – әлемде болып жатқан үдерістерді дұрыс түсінетін, өз әлеуетіне сай амбициясы бар мемлекет. Біз өзімізді аса ұлы елміз деп атамаймыз, бірақ әзірше "орта держава" деңгейінде даму бағытымызды айқындап отырмыз. Бұл – шынайылыққа сәйкес келетін ұстаным. Оның үстіне, еліміздің материалдық және минералдық қоры мол. Халықаралық қатынастардағы белсенділіктен бөлек, бұл да тартымдылық факторы. Ел мұнай, газ және пайдалы қазбалармен қамтамасыз етілген, соңғы жылдары сирек жер металдарының әлеуеті де анықталып келеді. Сондықтан Қазақстанға деген қызығушылық арта түседі. Бұл, әрине, біздің ел үшін әрі сын-қатер, әрі жаңа мүмкіндік. Меніңше, республика бұл мүмкіндіктерді тиімді пайдалана алады.
– Елдің орта держава мәртебесіне ие болуы қандай критерийлермен анықталады?
– Мұндай критерийлер жиынтығын нақты белгілеу қиын. Меніңше, орта держава дегеніміз – жақсы ЖІӨ көрсеткіштері бар, халықаралық аренада жауапты мінез-құлық танытатын, көпжақты дипломатияда белсенді және өзге мемлекеттердің құрметіне ие ел. Сондай-ақ бұл – бітімгерлік пен делдалдық қабілеті бар, одақтастарымен жанжалдаспай, аймақтық көшбасшылықты нығайта алатын, өңірлік тұрақтылық пен өзара түсіністікті арттыратын мемлекет. Қазақстан осы бағыттарда айқын нәтижелер көрсетіп отыр. Ел халықаралық ұйымдарда белсенді, ымырашыл саясат ұстанады және БҰҰ қағидаттарына сүйенеді.
Әлемде орта державалардың әртүрлі анықтамалары бар. Мысалы, 2024 жылғы Дүниежүзілік экономикалық форумның қаңтар айындағы баяндамасында орта державалар деп дипломатиялық, экономикалық, көпжақты және әскери ықпалы зор мемлекеттер аталған. Жалпы алғанда, даму деңгейі тұрғысынан Қазақстанды бұрыннан-ақ орта держава қатарына қосуға болатын еді. Мысалы, Қазақстанның 2020–2030 жылдарға арналған сыртқы саясат тұжырымдамасында бұл термин тікелей айтылмағанымен, елдің халықаралық қауымдастықтың жауапты мүшесі және Орталық Азиядағы жетекші мемлекет ретінде орнығу мақсаты айқын көрсетілген. Демек, бұл құжат еліміздің орта держава болуға ұмтылысын айқындайды. Қазірдің өзінде халықаралық сарапшылар мен талдаушылар Қазақстанды осы "рөлде" сенімді сезінетін ел деп бағалайды. Ешкім бұған күмән келтіріп, кекесін білдіріп жатқан жоқ. Керісінше, мұндай теңгерімді мемлекеттің дәл Орталық Азияда орналасқаны – жаһандық қауымдастық үшін маңызды.
Мысалы, АҚШ-та өтетін "С5+1" саммиті де бұл өңірдің халықаралық деңгейде салмақты күш ретінде қабылданатынын көрсетеді. Қазақстан экономикалық және сыртқы саяси көрсеткіштері жоғары, біртұтас және табысты мемлекет ретінде бағаланады. Бұл – инвестициялық тартымдылық тұрғысынан да маңызды. Мұндай елдер сыртқы әлем үшін сенімді әріптес саналады.
Дегенмен, мәселенің қиындығы – орта, ұлы және шағын державалар арасындағы шекараны нақты айқындау мүмкін еместігінде. Мысалы, ядролық фактор да үлкен рөл атқарады. Біз ядролық қарудан өз еркімізбен бас тарту арқылы халықаралық аренада беделге ие болдық. Ал Солтүстік Корея, керісінше, ядролық қаруының арқасында ықпалды мемлекет ретінде қарастырылып отыр. Демек, бұл категориялар нақты шектелмеген, әрі геосаяси жағдай үнемі өзгеріп отырады. Қазір көпполярлы әлем тұжырымдамасы орта державалар үшін ерекше маңызды. Өйткені олардың халықаралық ықпалы артып келеді. Бұрын мұндай елдер өз ұстанымдарын білдіру үшін одақтар мен коалициялар құруға мәжбүр болса, қазір олардың дауысы айқынырақ естілуде. Қазақстан да халықаралық алаңдарда өз пікірін ашық айтып, сындарлы әрі дипломатиялық позициясын сақтап келеді.
Шындығында, кез келген мемлекет орта держава рөлін атқара алады. Мысалы, Ватикан – әлемдегі ең кішкентай мемлекет, аумағы небәрі 44 гектар. Бірақ Рим Папасы қайда барса да, оған зор құрмет көрсетіледі. Себебі ол католицизм сияқты әлемдік діннің рухани орталығын басқарады. Сондықтан бұл ұғымның нақты шекарасы жоқ.
– Өткен жылы мамыр айында Президент Сингапурда өткен 46-шы Сингапур дәрісінде сөз сөйлеп, орта державаның жаһандық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі туралы айтты. Сіз үшін қандай тұстар маңызды болды?
– Қасым-Жомарт Тоқаев Астананың әлемде сенімді және сыналған серіктестерді көріп отырғанын, әрі жаһандық қауымдастықпен ашық байланыста болуға ниетті екенін атап өтті. Сондай-ақ ол Euronews басылымында жариялаған мақаласында орта державалардың көпполярлылықты сақтап қала алатынын айтты. Қазір әлем бірполярлықтан көпполярлыққа бет алуда. Бұрын халықаралық саясатта аса көзге түспеген, бірақ келісімге келуге қабілетті мемлекеттер алға шығып, жаңа саяси бедел қалыптастырып жатыр. Қазақстан да дәл осындай бағыт ұстанып келеді. Бұл – оңай жол емес, себебі мәртебе үлкен жауапкершілікті талап етеді. Бүгінде саясатта популизм мен эмоция басым, ал шын мәнінде беделді, салмақты саясаткерлер азайып барады.
Осындай жағдайда Қазақстанның өз көшбасшысымен бірге ұстамды, рационалды ұстаным танытуы – аса құнды қасиет.
Мен бұл тақырыпты зерттеп көрсем, "орта держава" ұғымының көптеген анықтамасы бар, бірақ нақты, әмбебап тұжырымдама жоқ. Яғни ол ұлы және шағын державалар арасындағы аралық орынды иеленетін ел деген мағына береді. Тарихқа үңілсек, "орта держава" ұғымы Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болды. Бұл идеяны алғаш ұсынған мемлекет – Канада. 1945 жылы Сан-Франциско конференциясында, БҰҰ құрылған жылы, Канада өз орнын анықтап, осы тұжырымдаманы әлемге ұсынды. Канада сол кезде экономикалық тұрғыдан да, геосаяси тұрғыдан да қуатты ел болатын және жер көлемі бойынша әлемде екінші орында тұрды. Кейін орта державалар қатарына шамамен 50 ел кірді. Олардың ішінде ең белсенділері Канада мен Аустралия болды. Уақыт өте келе бұл қатарға "қосылмау қозғалысының" елдері де енді. Бұл қозғалыс қазір де бар, бірақ бұрынғыдай ықпалды емес. Оған Үндістан, Югославия және Мысыр сияқты ірі мемлекеттер бастамашы болған. Олар Кеңес Одағы мен АҚШ арасындағы шиеленісті бәсеңдетуде маңызды рөл атқарды. Кейін 1970–1990 жылдары экономикалық серпіліс жасаған Жапония мен Оңтүстік Корея да орта державалар қатарына қосылды. Еуропада мұндай рөлге мұнай өнеркәсібінің арқасында Норвегия да ие болды.
– Ал қазіргі жағдай қалай өзгеріп жатыр?
– Қазір Қытай айтарлықтай күшейді. Ол бұрын да орта держава болмаған, ал қазір әлемдік көшбасшылыққа үміткер. Кейбір орта державалар жоғарырақ деңгейге ұмтылуда. Ал кейбір дәстүрлі орталардың орнын жаңа ойыншылар басып келеді. Экономикалық тартылыс орталықтары барған сайын Азияға қарай ығысып жатыр. Мұндай жағдайда дамушы елдердің рөлі арта түсуде. Сол себепті BRICS ұйымы құрылып, әлі де белсенді жұмыс істеп келеді, тіпті толық институционалдық сипат алмаса да.
2025 жылғы 6 қарашада Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ресми сапармен Вашингтонға барды. Сапар бағдарламасы АҚШ мемлекеттік хатшысы Марк Рубио, Сауда министрі Говард Латник және АҚШ президентінің Оңтүстік және Орталық Азия бойынша арнайы өкілі Серджио Горымен кездесуден басталды. Тараптар екіжақты және аймақтық күн тәртібіндегі негізгі мәселелерді талқылады.
Сонымен қатар Қазақстан мен Америка Құрама Штаттары арасында маңызды минералдар саласындағы ынтымақтастық жөнінде өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды. Құжатқа Қазақстан тарапынан Индустрия және құрылыс министрі Ерсайын Нағаспаев, ал АҚШ тарапынан Сауда министрі Говард Латник қол қойды.
Мұнымен қоса, Тоқаев пен Трамптың келіссөз жүргізгенін де жазғанбыз.