Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, барлық жанрда қалам тартқан әмбебап дарын – ақын, жазушы, драматург, журналист Ілияс Жансүгіров азғана ғұмырында көптеген поэма жазды. Соның бірі – 1926 жылы жазылған «Рүстем қырғыны» дастаны. Бұл туынды ақынның көзі тірісінде жарияланбаған. Өмірден өткен соң, жиырма екі жылдан кейін, яғни 1960 жылы алғаш жарық көрсе, екінші рет 2004 жылы жазушының «Қазығұрт» баспасынан шыққан көптомдығының 3-томына енген.

Бұл туынды туралы талдап-тол­ғап жа­зыл­ған еңбек жоққа тән. Тек қана фило­логия ғы­лым­дарының докторы, про­фессор Мұратбек Иманғазиновтың «Рүс­­тем қырғыны» дастаны қазақ ха­лқы өмі­рін­дегі жаугершілік кезеңді – қалмаққа қар­сы күресті, феодалдық дәуірдің кер­тарт­па қақтығыстарын, азат­тық, тәуел­сіз­дік жолындағы күресті, рулық кез­дегі адам­ға, малға байланысты күрес-тар­тыс ескі­лік көзқарастарды, соның сарқын­шақта­рын танытады. Әсіресе найман мен үйсін руларының арасындағы қақтығыс, адам тағдыры, ел намысы тезіне түседі», деген пайымынан басқа сөз жоқ.

Дастанның «Рүстем қырғыны» аталуына себеп, ХVII ғасырдың алғашқы ширегінде патшалық Ресей Жетісу өңірін отарлау саясаты салдарынан қоныс-өрісі тарылған қазақ ру-тайпалары әрі-бері босып көшкендіктен жайылымға талас, барымта-сырымта өрістеп, оның ақыры қырғынға ұласқаны айтылады. Осы қырғынды ұйымдастырған адам – Рүстем төре.

Осы орайда «Рүстем төре кім?» деген сұрақ туындайды. Осыдан ғасыр бұрын жазылып, Орталық мемлекеттік архивте сақталған атақты болыс Құдайберген Тұрысбекұлының дерегінде бұл адамды «Нан атқан төре» деп баяндапты. Зерт­теуші Қ.Ахметов «Кенесары ханды жауға тастап кеткен қай Рүстем?» атты мақаласында: «Оңтүстік өңірде Арыс өзені бойында Рүстем төренің ұрпақтары қоныстанған. Олар өздерін «Нан атқан төреміз» деп айтады» десе, Абай атамыздың шәкірті Көкбай ақынның «Төрт төре» атты дастанында: «Рүстем Кенеменен немере еді, Қолынан бір кісінің не келеді? Астыртын жүруші еді хабарласып, Ақыл мен қайраты мол кемел еді» деген шумақтар бар. Осыдан Рүстем төре Кенесарының аталас ағайыны екенін аңғарамыз. Бұл сөзіміз Шоқан Уәлиханов жазбаларындағы: «Рүстем төре Абылайдың Қашқар бегінің қызы Бабақ ханымнан туған алты ұлдың екіншісі» деген мәліметін нақтылай түседі.

Сондай-ақ шығыстанушы һәм ақ патшаның құпия кеңесшісі 1830 – 1846 жылдары Ресей империясы Сыртқы істер министрлігінің Азия департаментінде қызмет атқарған Николай Любимовтің «Шығысқа сапар» атты жазбасында: «Рүстем төре әуелі Қоқан иелігінде көшіп жүрген, кейін олармен араздасып, алысырақ Үлкен ордаға қоныс аударған. Қыстыгүні ол Құлжаға жақын маңда көшіп жүреді» дейді. Бұл төренің Құлжа маңына ойы­суы­на себеп «нағашысы қашқарлық» екенін жоғарыда айттық.

* * *

Шығармадағы қырғында ша­былған ел – Жетісу өңірін мекен еткен найман-матай жұрты. Осы топырақта туып-өсіп түлеген дүлдүл ақын Ілияс Жансүгіров 20-жылдары осы оқиғаны жазу үшін ел ішінен дерек жинай­ды. Көзі­қарақты ел-жер тарихын біледі-ау деген адамдарға арнайы хат жазып, оларға «Рүстем қырғыны» туралы есті­ген-білгенін жазып, беруді өтінеді.

Ақыннан осындай өтініш алған адам­ның бірі Құдайберген болыс екен. Бұл кісі атақты Маман бай Қалқабайұлының немересі һәм байырғы жетісулықтар сүй­сініп айтатын «Құйсаң толмайтын, төксең ортаймайтын, Маман – Тұрыс­бектің байлығын берсін!» дейтін құнды батада аты айтылған Тұрысбектің бел баласы.

Өткен жылы «Egemen Qazaqstan» газетінің 8 қараша күнгі №217 санында жарияланған «Романовтар тойына қа­тысқан қазақ» атты мақалада: «Құ­дай­берген болыс өз тұсында Алаш арыс­­та­рымен достық қарым-қатынаста бол­ған һәм ғасыр басында ұлттық ағар­ту­шылық бағыт ұстанған қазақ басылымына көмектесіп тұрған. Алаш қай­раткері Мұхамеджан Тынышбаевпен дос болған. Тарихшы ғалым «Қырғыз-қазақ руларының шежіресі» атты еңбегін жазу кезінде оған Құдайберген болыс ел арасынан дерек жинап көмектескен» делініпті.

* * *

Енді мына дерекке назар ауда­райық. Жазушы-ақын Ілиясқа жазған Құ­дайбергеннің хаты – Алматы қаласын­дағы Орталық мемлекеттік мұрағатында (қор 1368, тізімдеме 1, іс 2, папка 117-121) сақтаулы тұр. Хатқа «Құдайберген Тұрысбек баласынан – Ілиясқа» деп тақырып қойылып, хат араб қарпінде жазылған. Яғни Ілияс ақын Құдайберген болысқа жазбаша түрде бірнеше сұрақ жолдап, естіген-білгенін хатқа түсіріп беруді өтінген. Құдайберген болыс болса, ақынның өтінішін жерге тас­тамай жауап хат жазған. Осы хатта баян­далған оқиғаларды ақын кейін дас­тан жазғанда дерек ретінде пайдаланып, хатты мемлекеттік архивке тапсырған. Сөйтіп, бұл хат бізге жетіп отыр.

Осы хатты архивтанушы Әбілхан Әбіласан кириллица жазуына түсіріп, көпшілікке ұсынған екен. Жүз жыл бұрын қарындашпен жазылған мәтіннің көп тұстары өшуге айналған. Кейбір әріп, сөздері өшіп те кеткен. «Хаттың соңғы бос жеріне ақын қырғын болған жылдарды мөлшерлеп «Ақ тышқан – 1868 жыл» немесе «Жеті аяз – 1872 жыл» деген сөздер жазыпты», дейді архивтанушы маман Ә.Әбіласан мырза.

* * *

Сол дәуір оқиғасын білгісі келген немесе ресейлік отарлау дәуірінде қазақ ру-тайпалары бастан ке­шірген қиындықтар туралы дерек іздеу­ші мамандар үшін бұл хат құнды екені анық. Хаттың қысқаша мәтіні мынадай:

«Құдайберген Тұрысбек баласынан – Ілиясқа

Ардақты ініміз Ілиясқа!

Сіз маған жазған екенсіз. Соған жа­уап қайтара алмаған себебім: ала жаздай без­гек болып жаза алмадым. Айыпқа бұйыр­­маңыз! Енді білгенімізше жазып кө­рейік. Біз бұрынғы ескі оқумен оқы­ған­быз. Жазуымыз ұғымсыз болса да, ақи­даға салып оқырсыз. Сіздің сұраған сөзіңіз:

  1. Рүстем төренің қырғыз һәм қай нәсілден екені;
  2. Біздің елдің (найман-матай елін айтады) көбісінің ауғаны;
  3. Бізден басқа ауған ел бар ма?
  4. Біздің елді қаратқан орыстың бастығы кім?

Бұл сұрақтарыңызға хәлімше жауап қа­тайын. Рүстем төре осы күннен (1924 жылды айтады) жүз жыл шамасын­да бұрын туған. Хандардың тұсында зекет­шілерін өлтіріп, ауылымен көшіп қашып Шу мен Іленің арасындағы жолмен құдық-құдыққа ит өлтіріп тастап, біздің елмен жапсарлас жалайыр еліне келіпті. Құдыққа ит өлтіріп салған себебі, арттан қуған кісі болса, құдықта ит жатқанын көріп, су іше алмай қайтып кетсін деген амалы екен. Ақырында сол ақылы дұрыс келіп, қуған сарбаздар құдықтағы итті көріп, жолдан кері қайтып кетіпті.

Рүстем төренің анық қай тұқымнан екенін біле алмадым. Бір шалдардан сұрап едім «нанатқан төренің тұқымы» деді. Ол «нан атқан төрені» ешбір тарихтан көргенім жоқ. Біздің қазаққа дәл хан болған Есімхан еді. Оның баласы қанішер Абылай. Оның баласы Уәли, Бақы деген екеу екен. Соның біреуінің баласы мәшһүр Абылай хан. Есімханның кіші қатынынан Тәуке хан баласы Әбілмәмбет, оның баласы Әбілфайыз болар дедік. Ішінде «нанатқан» төре жоқ.

Бірақ Шыңғыс ханның төрт баласы­ның біреуінің тұқымының жуасын біл­меймін. Әйтеуір кім болса ол болсын, жалайыр ішіне келіп төре болып тұрыпты. Ол заманда үй­сін-найман бір-бірінен мал қуып, барымта, қуғын-сүргін қылып жүреді екен.

Сонан соң Рүстем төре біздің елден де, үйсіннен де кісі шақыртып: «Мен дәм-тұзым ауып бұл жерге келіп қалдым. Сіздердің тату болып тұруларыңызды тілеймін. Егер де осыдан былай біреудің біреуде ақысы болса мал қумай, әсілі ел жақсыларына айтып, сөйлесіп алсын! Егер сөйлеспей мал қуып, барымта алса, екі елдің жақсы азаматтары, би-төрелері сол мал қуған тентектердің өтеуінде болып, айып салып жазалы қылалық» деп, боз бие алып келіп, айтып со­йып, бата қылып екі жақ уағда қылып тарқапты.

Сонан соң біздің ел тағы мал қуып, барым­та алып қойса керек. Рүстем төре екі жақтан ел жинап, бұрынғы уағда бойын­ша мал алған адамдарға айып кесіп, қатты жаза қылмақ болса, біздің ел оған (найман – матай елі) көнбейді. Сонан соң төре біздің елдің жақсыларына, батыр­­ла­рына өкпелеп, уағдасыз ел екенсің деп артына кек сақтап қалады. Сөйтіп, араздасып тұрған мезгілде, орыс келіп кіші жүзді һәм арғынды алып келе жатыр деген соң біздің ел сөйлесіп, «бұл кәпірге қайтіп қараймыз, әйтеуір сарт болса да мұсылман ғой, енді Қоқан хандығына қарайық, үйсін де қарап тұр» деп көшіп үйсін ішіне барыпты.

Біздің Тәнеке батырдың артынан ер­ген ел ботпай Тойшыбек батырдың қасы­на барыпты. Тастамбек батырдың артынан ерген ел тағы бір жерге барыпты. Сол екі болыстай елге бас болғанның біреуі қыдырәлі Тәнеке батыр, біреуі құлшан Тастамбек батыр. Екеуі бір борбайдың (туыс деген мағынада) баласы және де екі ба­тыр өзара араз болса керек. Ал енді ол жерге барған соң Қоқан ханға ба­рып білінуге, көрінуге керек болған соң тар­туға ат айдап, екі кісі басшы болып біздің жақтан менің үлкен атам Қалқабай, екінші жақтан Тастамбек батыр екеуі барып ханға көрініп, тарту-таралғысын беріп, қанша ел келгені хақында есеп-қисабын беріп қайтыпты.

Хан біздің атамыз Қалқабайға қодас­тың құйрығы ту беріпті. «Елдеріңе айт: ұр­лық қылып, өтірік айтпасын және көр­ші болып тұрған елдеріңмен тату тұрың­дар!» деп жарлығын айтып қайтарыпты. Олар аман-есен елге келіпті. Ал енді адам баласы үйренген ісін қоя ма. Тағы да ты­ныш тұрмай өздерінің үркіп қашып жүр­генін ұмытып, сол елден мал ұрлай бас­тапты. Сонан соң үйсіннің адамдары хан­ға білгізіпті. Мына қашып келген ел малы­мызды ұрлап мазамызды кетірді деп».

* * *

Жоғарыдағы хатта жазылған оқиғаны ақын Ілекең «Рүстем қырғыны» дастанында былай деп жырлапты:

Жетісу үйсін, найман қоныстанған,

Кезінде орта жүзді орыс алған.

Қарады түгелімен арғын, найман,

Қалпымен қаракерей бодан болды,

Күні еді садырдың да қарап қалған.

Қоқанның ол уақытта құлқынында ед,

Ұлы жүз – үйсін, суан, дулат, албан,

Орыстағы орта жүз бөлектеніп,

Өте үрікті матай біткен

Қараталдан.

Ел іші қашан аман дау-шатақтан,

Барымта, басып алыс болып жатқан,

Арада неше түрлі адам өліп,

Жауласып ру-ру қанға батқан.

Осы ыза үйсін-найман арасында,

Созылып бірталайдан келе жатқан,

Арада неше түрлі адам өліп,

Жауласып ру-ру қанға батқан.

Келгендер бітім іздеп Рүстемге,

Қапыда қолға түсіп болды пенде,

Сыпырып атын, тонын жалаңаштап,

Масқара қылды әбден әйгілі елге.

* * *

Хат мәтіні одан кейін былай деп жалғасыпты: «Сонан соң хан біздің ел­дің адам­дарын шақыртыпты. Оған бару­ға тағы қорқып, өз жерімізге бара­мыз деп көшпек болса, (үйсіндер) жақсы ат, жақсы түйе, сұлу қыздарын [алып] қалмақ бол[ып], оған біздің ел көнбей соғыс салыпты. Сол соғыста шапырашты Саурық батырдың баласы Ыстамбек деген өліп қалған соң, ел алдын ала көшіп қаша беріпті. Тәнеке батырдың соңы­на ерген ел аман-есен өз жеріне жетіп­ті. Анау бір бөлек ел көшіп келе жатып, Рүстем төренің ауылына кез келіпті. Сонан соң Рүстем төре «құдай берді» деп алдап қонаққа шақырып, құл­жаннан Тастамбек, Бектас екеуін, төрт­сары деген елден Естемес деген батыр­ды және қасындағы үш-төрт жолдасымен бауыздап өлтіріпті деп үлкен әке­міз Қалқабайдан өзім естідім және өзім болыс күнімде сол батырлармен бірге барып, байлаудан қашып құтылған Күржұман деген шалдан «қандай қылып өлтірді» деп сұрап едім, маған айтқаны мынау:

– Тышқан бұрқан деген ұзын судың бойында төренің ауылына жақын келіп қонып жатыр едік. «Батырларды қонақ­қа шақырды» деп бір адам келген соң, қастарына мені бірінші қылып Тастам­бек, Бектас екі батыр және екі-үш кісі алып Рүстем төренің ауылына келдік. Естемес батыр келген жоқ екен, соны тосқан сияқтанып отырды. Содан кешке жақын Естемес батыр келді. Қасында екі-үш жолдасы бар. Олар келген соң кешікпей-ақ бәріміздің қол-аяғымызды байлап, бір бос үйге кіргізіп қойды. Түн болды. Байлау өткен соң, әрқайсысымыз ойбайлап едік, Естемес батыр «Әй, иттер, кімге еркелеп ойбайлайсыңдар? Олар оныңды білмей отыр ма? Бұл қан ишарат. Бізді өлтірмей жібермейді. Ойбайлап дұшпанның күңкілін өсіргенше, құдайға сеніп үндемей жата беріңдер. Біз өлсек те найманның тұқымы құрып қалған жоқ. Құнымызды сұрайтын кісі табылар», деді.

Сонан соң үндемей жаттық. Түнде біреу келіп мені түртіп қалып: «Естемес қайсың, бір кісі оны босатып жібер деді» деген соң мен «Естемес мен едім» дедім. Сонан соң қол-аяғымды босатып, «ал енді қаш біреу көрмесін» деп мені қоя берді» деді. Үйден шыға келсем, таң атып келе жатыр екен. Жүгірген күйде Тышқан бұрқанның суына түсіп кетіп, судың астымен сүңгіп ағып барып, ауыл­дан ұзаған соң бір жерден шығып, әл-дәрменім кетіп, бір ағаштың түбіне жатып, кішкене есімді жиған соң ауылға зорға жетіп жығылдым, – деді. – Сонан соң кешікпей хабар естідік, Рүстем төре бәрін өлтіріп тастады деп. Сонан соң сол көп түтін үркіп көшіп, жолға көп тоқтамай өзіміздің жерге келдік, деп сөзін тәмам қылды...».

* * *

Жоғарыдағы хатта баяндалған оқиға «Рүстем қырғыны» дастанында былай деп жырланыпты:

«Естемес есіл сабаз өледі-ау» деп,

Сыртынан ашығаны қыздың жаны,

Матайды маңыратпай ағытуға,

Түн ауа қыздың осы келген шағы.

Бақылап қыз жылыстап есікке кеп,

Ақырын есік ашып кірді ептеп,

Қалтырап өне бойы қорқып қыздың,

Ақырын дыбыстады «Естемес» деп,

Ең шетте көгендеулі Күржұман қу,

Күңк етті «Мен Естемес... немене» деп.

Мейірімді дірілдеген жылы қолмен,

Бұршақты қыз ағытты «жөнелгін» деп,

Күржұман жалғыз жанын олжа көріп,

Босанып жалғыз басы кетті «шу» деп.

Па, шіркін, қулықпенен құтылғанда,

Күржұман бола қояр кімге тұлға,

Тауды орған Тышқан бұрқан өзені бар,

Күржұман жанталаса жетті мұнда.

Күржұман жағадағы дөңбекті алды,

Жылжытып итермелей суға салды,

Бет түзеп елге таман жөнелмекке,

Үстіне аттай қарғып мініп алды,

Күн шыға Күржұман қу су үстінде,

Көбіктей көтеріліп кете барды.

* * *

Одан кейін хат былай деп жал­ғасады: «Қош, сонымен Рүстем қырғынын, елдің ауғанын, қашып келгенін жаздық. Енді осыған қанша жыл болғанын мөлшер қылып жазайын: марқұм үлкен әкеміз Маман деген кісі биыл 103 жасқа келер еді. Сол кісі айтып еді: «Сонда мен 16 жаста едім» деп (бұл қырғын 1840 жылдар шамасында болған оқиға). Бірақ ел ауғандағысы екені, жоқ батырларды Рүстем төре өлтіргендегісі екені есімде жоқ. Бірақ арасы жақын. Ол жақта екі жылдан артық тұрмастан, батырларды өлтірген соң көк шығып келе жатқанда көшіп келіпті.

Сол жыл екенін, жоқ келер жылы екенін білмедім. Әбілфейіз тұқымы Солта­байдың баласы Барақ төре батыр қаракерейден, садырдан қол жинап келіп һәм елден көп кісі қосылып, барып албан-дулатқа жете алмай, жалайыр­ды шауып, малын қыз-қатынын алып қайтып, Жонға келгенде артынан Бейбіт төре сауға сұрап келіпті. Сәлемдесіп болған соң Барақ батыр биге:

– Жолыңыз болсын, – дейді. Би:

– Жол қылмақ сізден болсын, – дейді.

– Төре болғанда Әбілфейіздің Барағы едің, құс болғанда Орал таудың ақиығы едің. Сол ақиық ұшты дегенде ойлап едік, тауда жатқан төрт бөрінің бірін алады деп. Оны ала алмай, етекте жатқан сарышұнақ тышқанға әлің келді, төрем, – деп жұмбақтап сөйлепті. Айтуы «маған сауға беріңіз» дейді. Сонда төре:

– Жарайды, қалағаныңды ал, – дейді. Би:

– Жарайды, рахмет. «Екі аяқтыда сату жоқ, төрт аяқтыда қайту жоқ» деген деп Бейбіт төре барша еркек, ұрғашы жесір-жебірлерді алып қайтыпты.

Рүстем төре Барақтан қашып құты­лып кетіпті...

Сонан соң үш-төрт жылдан кейін орыс келіп садырды (найманның іргелі руы) алыпты. Жолан төренің тұсы екен, ұрыспай-соғыспай өздері қарапты. Содан біздің елге (матайларды айтады) келген соң үш-төрт күн соғысып, қаумалап, орысты састырып тұрғанда зеңбіректің оғы келіп, бір кісінің басын жұлып кеткен соң, қорқып, біздің шамамыз келмейді екен деп өздері қарайды. Орыс әскерінің бастық төресін біле алмадым. Түркістан жағын қаратқан Черняев пен Кауфман, Колпаковскийлер еді. Олар емес. Бұл әскер Семей жақтан келіпті. Әркімнен сұрап едім, білуші болмады.

Жазып берген Құдайберген Тұрысбек баласы. 1924 жыл, 19 ноябрь».